توافق اخیر ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی بار دیگر نگاه ها را متوجه سرنوشت مکانیزم ماشه کرده است؛ سازوکاری که در آستانه ضرب الاجل چند هفته ای به محور اصلی تحرکات دیپلماتیک اروپا بدل شده است. در این میان، تروییکای اروپایی می کوشند با بهره گیری از فضای ایجاد شده، اهداف خاص خود را در قبال برنامه هسته ای ایران دنبال کنند.

به گزارش ایران، برای بررسی ابعاد این توافق و چشم انداز آن با رحمان قهرمانپور، صاحب نظر سیاست خارجی گفت وگو کرده ایم.

با توجه به توافق جدیدی که میان ایران و آژانس شکل گرفته و چشم انداز فعال شدن مکانیزم اسنپ بک و همچنین تفسیرهای گوناگونی که از توافق جدید ارائه شده، این پرسش مطرح می شود که اساساً قرار است چه تحولاتی ذیل آن رخ دهد؟

در واقع نگاه ایران، اروپا و آژانس به این توافق متفاوت است. ایران تلاش می کند از طریق این توافق مانع بازگشت مکانیزم ماشه شود؛ همان طور که آقای عراقچی نیز تأکید کرده بود در صورت فعال شدن ماشه، ایران دیگر این توافق را اجرا نخواهد کرد. از منظر آژانس، این موضوع اهمیتی ویژه دارد، زیرا می تواند به افزایش اعتبار آن منجر شود. معمولاً کشورهایی که تأسیسات هسته ای شان مورد حمله قرار می گیرد، برای مدت های طولانی همکاری خود را با آژانس متوقف می کنند؛ بویژه آنکه آژانس برخلاف رویه مرسوم این حملات را محکوم یا حتی از حمله کنندگان انتقاد نکرده است.

طبیعی است که همین مسأله باعث نارضایتی ایران شده است. از این رو، چنین توافقی می تواند برای اعتبار آژانس ارزشمند باشد. علاوه بر این، آقای گروسی در نشست شورای حکام اعلام کرد که مقامات ایرانی به او اطمینان داده اند ایران از معاهده ان پی تی خارج نخواهد شد؛ موضوعی که دو دستاورد مهم برای آژانس محسوب می شود: اول ادامه بازرسی ها در ایران و دوم پایبندی ایران به ان پی تی.

تروییکای اروپایی چگونه به این توافق نگاه می کند؟ آیا این توافق می تواند جلوی فعال شدن مکانیسم ماشه را بگیرد؟

از نگاه اروپایی ها مسأله اصلی به تعهدات ایران در چهارچوب ان پی تی و توافق جامع پادمان بازمی گردد. اتحادیه اروپا به طور مستقیم چنین برداشتی ندارد که بخواهد صرفاً به خاطر این توافق، مکانیزم ماشه را فعال نکند. پرسش مهم اینجاست که در روزهای باقی مانده آیا امکان نزدیک تر شدن برداشت های طرفین از این توافق وجود دارد یا خیر.

نکته دیگری که در ارتباط با موضع تروییکای اروپایی مطرح است، بازتاب جدی آن در رسانه هاست. یادآوری سخنان آقای گروسی در این زمینه اهمیت دارد. او تأکید کرده بود که این توافق می تواند جلوی یک جنگ را بگیرد. از نظر تئوریک و روی کاغذ این ارزیابی درست است. اگر توافق قطعی شود و به سرعت اجرا گردد و در همان زمان ایران نیز وارد گفت وگو با آمریکا شود، احتمال جلوگیری از تشدید بحران وجود خواهد داشت.

با این حال، نکته ای که نباید نادیده گرفته شود، نگاه متفاوت اروپایی هاست. آن ها از همان ابتدا اعلام کرده اند که هیچ زمان بندی مشخصی برای اجرای توافق در نظر نگرفته اند. برای اروپا اطلاع از وضعیت اورانیوم 60 درصد ایران بسیار مهم است؛ موضوعی که برای تهران نیز اهمیت ویژه ای دارد، چراکه ایران نمی خواهد این کارت بازی را به آسانی از دست بدهد و به همین وسیله در پی جلوگیری از بازگشت مکانیزم ماشه است.

در مقابل، اروپایی ها تلاش می کنند تا پیش از سررسید احتمالی فعال سازی ماشه در هفته آینده، از طریق مسیرهای دیپلماتیک با ایران و آمریکا وضعیت موجود را بهبود بخشند و زمینه را برای رسیدن به توافقی پایدار فراهم کنند.

ارائه اطلاعات دقیق هسته ای چه منفعتی برای اروپا دارد؟ با توجه به اینکه 400 کیلو اورانیوم برای ایران یک کارت بازی مهم است؟

ارزیابی های اطلاعاتی و امنیتی درباره توان هسته ای یک کشور از حیث اهمیت و حساسیت برای اروپا و آمریکا حیاتی است. تاکنون به جز آمریکا، بازیگران بین المللی به این تأسیسات دسترسی نداشته اند. آژانس مرجع معتبر و مورد اتکاست؛ اگر این نهاد گزارش کند که مواد هسته ای دست نخورده باقی مانده اند، آن گزارش اثرگذاری ویژه ای خواهد داشت و به راحتی قابل انکار نخواهد بود. بنابراین داشتن چنین گزارش های معتبری برای آمریکا و اروپا بسیار اهمیت دارد تا براساس آن سیاست گذاری و برنامه ریزی امنیتی و دیپلماتیک خود را انجام دهند.

در نهایت اروپا دقیقاً چه انتظاری از ایران دارد؟ آیا هدف آن ها توقف کامل فعالیت های هسته ای ایران است یا همچنان برای حق غنی سازی کشورمان احترام قائلند؟ از سوی دیگر، اکنون در متن توافق دو شرط اصلی اروپا مطرح شده است: اول، راستی آزمایی درباره اورانیوم و دوم، اجرای کامل پادمان. به نظر شما، در فاصله دو هفته باقی مانده، این امکان وجود دارد که موضوع مذاکره مستقیم با آمریکا نیز به عنوان شرط سوم اروپا برای جلوگیری از فعال شدن مکانیزم ماشه مطرح شود؟

مسأله اصلی اروپا این است که از رهگذر چنین توافق هایی بتواند استقلال استراتژیک خود را در سیاست خارجی نشان دهد و ثابت کند همچنان یک بازیگر مهم در عرصه بین المللی است که قادر است در بحران ها نقش آفرینی کند. اما پرسش مهم اینجاست که در روزهای باقی مانده، آیا احتمال آغاز مذاکرات مستقیم میان ایران و آمریکا وجود دارد یا خیر. این موضوع به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از جمله نقش آفرینی میانجی ها، میزان انعطاف آمریکا در کاهش شروط خود و همچنین امکان پذیرش غنی سازی صفر از سوی ایران. در هر صورت، تصمیم گیری های نهایی باید هم در تهران و هم در واشنگتن انجام شود و تا آن زمان چاره ای جز انتظار و مشاهده نتیجه این روند وجود ندارد.

تهران تا کجا حاضر است برای شکل گیری مذاکره پیش برود؟

توافق اخیر با آژانس نشان داد که تهران آمادگی انعطاف و چانه زنی را دارد. در چهارچوب دیپلماسی اجبار نیز معمولاً گفته می شود امتیازاتی که طرف فشارآورنده یعنی آمریکا می دهد، بسیار تعیین کننده تر از امتیازات طرف مقابل است. ایران بارها امتیازاتی داده اما پرسش اینجاست که آیا آمریکا در برابر این انعطاف متوقف خواهد شد یا نه. به نظر می رسد برداشت غالب در ایران این است که واشنگتن قصد توقف ندارد و از همین رو ایران نیز نباید از مواضع خود عقب نشینی کند و باید بر مقاومت و ایستادگی تأکید داشته باشد تا آمریکا را به دادن امتیازات بیشتر وادارد.

در این میان، یک پرسش جدی دیگر نیز مطرح است: چرا ایران به غنی سازی 60 درصدی روی آورد؟ پاسخ روشن است؛ این اقدام واکنشی بود به خروج ترامپ از برجام در سال 2018. ایران براساس اصل عمل متقابل، بخشی از تعهدات برجامی خود را کنار گذاشت و سطح غنی سازی را افزایش داد. بنابراین غنی سازی 60 درصدی بیش از هر چیز یک ابزار چانه زنی دیپلماتیک است، نه یک ابزار بازدارندگی نظامی. متأسفانه برخی از افراد غیرمتخصص از این مفهوم برداشت اشتباه دارند و آن را معادل بازدارندگی هسته ای می دانند، در حالی که واقعیت چنین نیست. کشورهایی مانند ژاپن نیز اورانیوم غنی شده قابل توجهی دارند، اما این به معنای برخورداری از بازدارندگی نظامی نیست.

ایران بارها از این ابزار چانه زنی دیپلماتیک استفاده کرده است؛ گاهی نتیجه داده و گاهی نه. اکنون نیز بحث درباره 400 کیلوگرم اورانیوم در همین چهارچوب قابل تفسیر است: بخشی از راهبرد چانه زنی ایران برای گرفتن امتیاز در عرصه دیپلماسی. در واقع، تهران هیچ راهبرد جدی برای رساندن این روند به سطح 90 درصد و نظامی ندارد.