علی ارواحی، متخصص مدیریت زیست بوم های تالابی، گفت: زمستان گذشته به سبب اینکه بارش هایی رخ داده بود، دریاچه ارومیه تا حدودی حیات داشت. اما با شروع فصل گرما و مشخصا اوایل مردادماه گزارشی ارائه شد و نشان داد که تراز آب دریاچه ارومیه تا 1267.74 سانتمیتر کاهش یافته است، این یعنی حداقل اختلافی حدود 4 متر و 36 سانتمیتر پایین تر از سطح تراز اکولوژیک دریاچه که عدد 1274.1 است.

به گزارش ایرنا، وی ادامه داد: در همان گزارش آمده بود که وسعت دریاچه به حدود 600 کیلومتر مربع رسیده است که در این شرایط اختلاف آن با وسعت دریاچه در شرایط اکولوژیک که 5 هزار کیلومتر مربع بوده بسیار زیاد است، یعنی 4400 کیلومتر پهنه دریاچه کوچک تر شده است، حجم مخزن هم به نیم میلیارد متر مکعب رسیده که اختلاف 14 میلیارد متر مکعبی با حجم اصلی مخزن که 14.5 میلیارد متر مکعب است، نشان می دهد.

این متخصص محیط زیست بیان کرد: از اوایل مرداد تاکنون گزارش دیگری از سوی سازمان های مسئول ارائه نشده است، اما با توجه به تشدید گرما و شرایط تبخیر، قابل انتظار است که آن محدود آب باقیمانده در دریاچه هم به تدریج تبخیر شود و همان پهنه را هم از دست بدهیم.

ارواحی درباره تصویری که از دریاچه ارومیه منتشر شده و آن را به ناسا منتسب می دانند، اظهار کرد: در اینجا می توان به چند نکته اشاره کرد. اول اینکه در وهله اول باید مراجع رسمی داخلی تایید کنند که این تصویر دریاچه ارومیه است. دوم اینکه به طور مرتب تصاویر ماهواره ای از دریاچه ارومیه منتشر می شود که اگر این اطلاع رسانی توسط نهادهای مسئول اتفاق بیفتد هم رسمیت، هم سندیت و هم فضای اعتمادسازی بیشتری را به وجود می آورد. بارها شنیده ایم که مسئولان اعلام کردند در حال پایش دریاچه ها به طور خاص دریاچه ارومیه هستند، پس انتظار می رود که این تصاویر از طریق مراجع رسمی داخلی منتشر شوند تا مردم در جریان وضعیت واقعی دریاچه قرار بگیرند.

وی ادامه داد: نکته سوم و مهم تر اینکه اخباری که منتشر شد عناوینی مانند محو دریاچه ارومیه در آن آمده است. این در حالی است که دریاچه محو نشده، بلکه صرفا شاهد بیشینه خشکیدگی دریاچه ارومیه در تمام ادوار حیات آن هستیم، آن هم در این فصل خاص. وقتی کلمه ای مانند محو را به کار می بریم در واقع چند پیام را صادر می کنیم. یکی اینکه دریاچه از دست رفت، ممکن است در کوتاه مدت و شرایط آنی افکار عمومی حساس شود، اما به تدریج این پیام در ذهن ها و افکار عمومی جا می گیرد که دیگر کار دریاچه تمام است و ممکن است آن روند مطالبه گری متوقف شود و این برای محیط زیست خطرناک است.

متخصص مدیریت زیست بوم های تالابی گفت: دوم اینکه می تواند بهانه ای برای برخی از بخش ها و نهادهایی که در این زمینه کم کاری کرده اند باشد که آن ها با استناد به اینکه دریاچه از دست رفته و دچار مرگ شده است، مدعی شوند که دیگر چیزی از آن ها پرسیده نشود. بنابراین موضوع بسیار مهمی است که دقیق بگوییم دریاچه دچار بیشینه خشکیدگی خود شاید در تمام ادوار حیاتش شده است، اما معنی آن تمام شدن دریاچه ارومیه نیست، یعنی اینکه امید به بازگشت دریاچه وجود دارد.

احداث بیش از 100 سد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه

وی گفت: از اواخر دهه 70 روند خشکیدگی دریاچه ارومیه آغاز شد. مهم ترین عامل آن هم بحث حکمرانی ناپایدار در حوضه آبریز است. بیش از یکصد سد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه احداث شده و سطح زیر کشت بیش از 120 درصد افزایش یافته است. از طرف دیگر، فاکتورهای اقلیمی تغییر کردند، بارش ها کمتر شدند و دما افزایش یافت. مجموعه این شرایط ما را به نقطه فعلی رساند.

چرا پروژه های ستاد احیای دریاچه ارومیه موفق نبودند

متخصص مدیریت زیست بوم های تالابی درباره اینکه چرا پروژه های ستاد احیای دریاچه ارومیه چندان موفق نبوده اند، توضیح داد: چند دلیل وجود دارد. یکی اینکه مصرف آب در بخش کشاورزی در بالادست تقریبا کماکان با همان روند ناپایدار انجام می شود. در مواردی که پروژه های احیا بر افزایش راندمان آب کشاورزی و بهره وری تمرکز کردند و موجب صرفه جویی در مصرف آب شد نیز همان آب صرفه جویی شده صرف افزایش سطح زیر کشت و کشت های پرمصرف حوضه آبریز شد. بنابراین، به رغم پروژه های اجراشده، عملا همچنان الگوی مصرف را اصلاح نکرده ایم.

وی ادامه داد: موضوع بعدی اینکه در این سال ها حقابه دریاچه به طور پایدار، منظم و کامل داده نشده است. عدد 3.1 میلیارد متر مکعب را به عنوان حقابه دریاچه ارومیه داریم (البته گفته می شود ستاد احیا بررسی کرده و عدد 3.4 میلیارد متر مکعب را به عنوان حقابه زیست محیطی سالانه دریاچه معرفی کرده است)، اما متاسفانه این حقابه یا تامین نشده یا اگر هم تامین شده به شکل ناپیوسته بوده است. در نتیجه هر بهبود موقتی در فصول بارش، با شروع فصل گرما، دریاچه را به نقطه قبلی و شرایط بحران برگردانده است.

ارواحی بیان کرد: عامل بعدی سدها و زیرساخت هایی است که در حوضه آبریز دریاچه احداث شدند، اینها مسیر ورودی آب به دریاچه ارومیه را قفل کردند ضمن اینکه در مسیر انتقال آب از محل سدها، برداشت غیرمجاز آب سطحی را داریم، مجموعه این شرایط باعث شد سهم قابل توجهی از جریانات ورودی که در گذشته به دریاچه منتقل می شد مهار شود و در اختیار دریاچه قرار نگیرد، علاوه بر این متاسفانه به رغم تمام پروژه های احیایی همچنان برنامه منابع و مصارفی که سدها و رودخانه ها در حوضه آبریز دارند به شکل تقریبا قبلی اجرا می شود یعنی تغییر چشمگیری را حداقل در این برنامه های منابع و مصارف نمی بینیم.

اصرار ستاد احیای دریاچه ارومیه بر راه حل های سازه ای

ارواحی گفت: یکی از پروژه های احیایی بسیار پرسر و صدای ستاد احیای دریاچه ارومیه احداث تونل و خط انتقال کانی سیب بود که آن هم کمتر از وعده ها به دریاچه آب رساند. در ابتدا پیش بینی شده بود که ظرفیت انتقال این تونل تا 600 میلیون متر مکعب باشد، بعد ظرفیت اسمی آن تا 300 میلیون متر مکعب کاهش یافت و در نهایت هم گفته شد نهایت ظرفیت انتقال تا 480 میلیون متر مکعب است، در نتیجه انتقال واقعی کمتر از برنامه ریزی انجام شده بود. حتی همین ظرفیت اسمی هم به طور دائمی در اختیار دریاچه قرار نگرفت. مثلا برخی سال ها شاید اصلا انتقالی نداشته و برخی سال ها هم متغیر بین 130 تا 220 میلیون متر مکعب از خط انتقال کانی سیب به دریاچه منتقل شد.

وی افزود: علاوه بر این، یکی دیگر از پروژه ها بحث بازچرخانی و تصفیه فاضلاب در استان های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی بود که به نظر می رسد همچنان این پروژه به بهره برداری نرسیده است یا حداقل شاهد انتقال پساب های تصفیه شده به سمت دریاچه ارومیه نیستیم.

متخصص مدیریت زیست بوم های تالابی تاکید کرد: حال جای سوال دارد که چرا ستاد احیای دریاچه ارومیه تا این حد به راه حل های سازه ای اصرار داشته است، البته بازچرخانی آب کاملا قابل دفاع است اما طرح انتقال کانی سیب خیلی اظهارنظرهای متناقضی داشت، اما در نهایت آن ظرفیت پیش بینی شده هم به دریاچه نرسید.

مدیریت چندپاره و آسیب اقتصاد سیاسی آب

این متخصص محیط زیست اظهار کرد: با وجود داشتن قانون و ضمانت های قانونی، متاسفانه مدیریت چندپاره و اقتصاد سیاسی آب، تضاد منافع برای نهادهای مختلف و فقدان ساز و کاری الزام آور برای رهاسازی حقابه نشان می دهد که ستاد احیا نتوانسته یکپارچگی نهایی، تفهیم منافع و ایجاد ساز و کار الزام آور برای رهاسازی حقابه را به عمل برساند.

وی تاکید کرد: البته تلاش های ستاد را نمی توانیم به شکل صفر و صدی بگوییم. در مواردی توانسته دستاوردهایی داشته باشد، اما در نهایت به آن هدفی که پیش بینی کرده بود، نرسید. همچنان یکی دیگر از مسائلی که به نظر من پاشنه آشیل ستاد احیا بود، تمرکز بیش از حد بر راه حل های سازه ای به جای اصلاح الگوی مصرف بود.

ارواحی گفت: به عنوان مثال، در نهایت اگر تونل کانی سیب با ظرفیت کامل هم اجرا شود، به همراه پروژه های بازچرخانی آب، در مجموع می توانند یک میلیارد متر مکعب آب به دریاچه برسانند در حالی که حقابه دریاچه ارومیه 3.4 میلیارد متر مکعب است. یعنی در خوشبینانه ترین حالت باز هم 2 میلیارد متر مکعب کسری آب داشتیم. بنابراین اینجاست که ضرورت داشت اصلاح الگوی مصرف در حوضه آبریز مورد توجه بیشتری قرار گیرد.

وی تاکید کرد: بحث مدیریت چندپاره و اقتصاد سیاسی آب آسیب زیادی به دریاچه ارومیه وارد کرد. در سایر حوضه های آبریز هم آسیب زننده است. متاسفانه منافع و برنامه های بخشی باعث می شود خیلی از قوانین نادیده گرفته شود. بنابراین اقدامات نرم افزاری کاهش مصارف باید با حکمرانی پایدار آب در حوضه آبریز دریاچه توأم شود.

وی ادامه داد: علاوه بر این موارد، برداشت بی رویه آب زیرزمینی، فرونشست دشت ها و اضافه برداشت از آبخوان ها باعث شد که آبخوان ها در حوضه دریاچه ارومیه خالی شوند و این فرونشستی که پیرامون دریاچه ارومیه گزارش شده، برگشت پذیری سیستم را کمتر می کند. این هم یکی دیگر از عواملی است که باعث شده پروژه های احیایی نتوانند جوابگو باشند.

آیا دریاچه ارومیه را از دست داده ایم؟

ارواحی درباره اینکه با تمام اینها آیا دریاچه ارومیه را از دست داده ایم، گفت: به نظر می رسد دورنمایی که می توان برای دریاچه ارومیه متصور بود 2 سناریو دارد. سناریوی اول ادامه وضع موجود است. یعنی اگر بدون کاهش معنادار در برداشت ها در حوضه آبریز و پرداخت پایدار حقابه اتفاق نیفتد، هر بارش خوبی فقط یک جهش موقت ایجاد می کند و با شروع فصل گرما دوباره افت تراز و خشکیدگی گسترده دریاچه ارومیه را شاهد خواهیم بود. در این شرایط آبخوان ها به تدریج تهی تر می شوند و فرونشست را تشدید می کنند. از طرفی کریستالیزه شدن نمک در بستر دریاچه بر شدت جزایر حرارتی دامن می زند و به تدریج احیا و بازسازی دریاچه سخت و سخت تر می شود.

وی افزود: اما سناریوی دوم این است که مدیریت مصرف آب را در بخش کشاورزی اصلاح کنیم و همزمان پرداخت واقعی و پایدار حقابه دریاچه ارومیه را در دستور کار قرار دهیم. به عنوان مثال، اگر سالانه 3.4 میلیارد متر مکعب حقابه دریاچه ارومیه به طور پیوسته داده و برداشت های کشاورزی به طور شفاف کنترل شوند و شاهد کاهش مصرف آب در کشاورزی باشیم، بازگشت سطح و زیست بوم دریاچه ارومیه می تواند به تدریج اتفاق بیفتد.

وی تاکید کرد: اگر حقابه 3.4 میلیارد متر مکعبی به طور مداوم و پیوسته به دریاچه داده شود سالانه حدود 2 میلیارد متر مکعب تبخیر سطحی داریم. یعنی اندوخته دریاچه در هر سال حدود 1.5 میلیارد متر مکعب است. یعنی در یک بازه 10ساله دوباره حجم مخزن دریاچه ارومیه که 14.5 میلیارد متر مکعب است، به تدریج پر می شود.

لزوم افزایش تاب آوری اکولوژیکی دریاچه و سازگاری با شرایط اقلیمی

متخصص مدیریت زیست بوم های تالابی بیان کرد: در همین شرایط تغییرات اقلیمی و خشکسالی را داریم. در اینجا لازم است افزایش تاب آوری اکولوژیکی دریاچه و سازگاری با شرایط اقلیمی جدید را داشته باشیم که متاسفانه در این حوزه هم کار جدی انجام نشده است.

وی افزود: زمستان گذشته بارش هایی داشتیم و سیلاب های فصلی رخ داد، اما گزارش های متعددی ارائه شد که برداشت های غیرمجاز و غیرقانونی از آب های سطحی اتفاق افتاده است. یا اینکه چون مسیرهای سیلابی به سمت دریاچه هموار نبود، از این رو سیلاب ها از دسترس خارج می شدند و آبی به دریاچه نمی رسید. بنابراین، با افزایش تاب آوری، یعنی اینکه بتوانیم سیلاب را مدیریت کنیم، تا حد امکان منابع آب سیلابی به دریاچه ارومیه برسد، می تواند ریسک و هشدارهای ناشی از تغییرات اقلیمی و اثرات خشکسالی ها را کند کند. شاید نتوان آن را کامل از بین برد، اما می توان آنرا کنترل کرد.

کاهش حقابه دریاچه بیشتر از کاهش 40 درصدی بارش است

ارواحی گفت: آمارها نشان می دهد در سال جاری حدود 40 درصد بارش متوسط کشور زیر نرمال بود. اگر حقابه دریاچه ارومیه در این شرایط خشکسالی 40 درصد کاهش پیدا کند قابل قبول است، اما می بینیم این کاهش حقابه به مراتب بیشتر از اختلاف بارش نرمال است. اینجا نشان می دهد که مدیریت و حکمرانی یکپارچه برای تخصیص حقابه دریاچه ارومیه وجود نداشته است. یک بخش از موضوع متوجه شرایط خشکسالی یا تغییرات اقلیمی است و بخش قابل توجهی در شکل حکمرانی و مدیریت منابع آب و الگوی مصرف ماست که باید مورد توجه قرار گیرد.