ورود پهپادهای روسیه به خاک لهستان از مرز بلاروس در هفته گذشته و واکنش ناتو نشان داد که چگونه به آسانی دامنه جنگ می تواند از اوکراین فراتر رود و سرتاسر اروپا را درگیر کند.

به گزارش هم میهن، بامداد چهارشنبه 10 سپتامبر، جنگنده های لهستان، هلند و ایتالیا به همراه سامانه های دفاع هوایی پاتریوت ارتش آلمان تلاش کردند در عملیاتی مشترک، 19 پهپاد روسی را که وارد خاک لهستان شده بودند، رهگیری کنند. این نخستین باری نبود که پرنده های روسی وارد محدوده ناتو می شدند اما نخستین باری بود که نه ارتش لهستان بلکه مجموعه ای از نیروهای ناتو شامل ارتش لهستان به اقدام روسیه پاسخ می دادند.

مارس 2025، لاشه های چند پهپاد روسی در رومانی پیدا شد. سال 2022 نیز ورود پهپادهای روسیه به مرز اوکراین و لهستان باعث شد تا پدافند اوکراین مجبور به شلیک شود و خطای پدافند اوکراین به کشته شدن دو لهستانی منجر شد.

عملیات اخیر روس ها اما تا حد زیادی متفاوت از عملیات های گذشته بود. به باور مقام های لهستانی و کارشناسان دفاعی، عملیات اخیر روسیه در خاک لهستان نه یک اتفاق تصادفی و ورود ناخواسته به خاک این کشور، بلکه اقدامی عمدی و تحریک آمیز به نظر می آمد.

رادوسلاو سیکورسکی، معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه لهستان روز چهارشنبه در یک سخنرانی در این باره اظهار کرد: اگر بحث یک یا دو پهپاد باشد، ممکن است که پای خطای فنی و محاسباتی در میان باشد اما وقتی از 19 پهپاد صحبت می کنیم، قابل تصور نیست که این امر تصادفی باشد. ارزیابی سایر اعضای ناتو نیز مشابه ارزیابی لهستانی هاست.

بوریس پیستوریوس، وزیر دفاع آلمان در گزارشی به اعضای پارلمان این کشور گفت که پهپادهای روسی عامدانه و آشکارا در مسیر ورود به لهستان بودند و برای رسیدن به اوکراین نیازی نداشتند که از این مسیر عبور کنند. یک سخنگوی دولت آلمان نیز با جدی خواندن نقض حریم هوایی لهستان توسط پهپادهای روسی اظهار کرد که این امر نشان می دهد روسیه در حال آزمودن اراده اروپا است.

مارک روته، دبیرکل ناتو گفته است که تحقیقات کامل درباره این موضوع در جریان است اما چه عامدانه و چه سهوی، اقدام روسیه قطعاً بدون ملاحظه و خطرناک بود.

در فاصله کوتاهی بعد از ورود پهپادهای روسی به خاک لهستان، به درخواست ورشو ماده 4 ناتو فعال شد. ماده 4 ناتو یک سازوکار مشورتی است که به هر یک از کشورهای عضو اجازه می دهد زمانی که احساس می کنند تمامیت ارضی، استقلال سیاسی یا امنیت شان مورد تهدید قرار گرفته است، خواستار برگزاری جلسه مشورتی با سایر اعضا شوند.

این ماده ابزاری دیپلماتیک برای مدیریت بحران و کاهش تنش ها پیش از وقوع درگیری های جدی تر است. برخلاف ماده 5 که به دفاع جمعی می پردازد و حمله به یک عضو را حمله به همه اعضا تلقی می کند، ماده 4 به طور خودکار منجر به اقدام نظامی نمی شود. هدف اصلی آن، فراهم کردن بستری برای گفت وگو، تبادل اطلاعات و هماهنگی های احتمالی میان متحدان است. دولت لهستان معتقد نیست که این اقدام روسیه باعث شده لهستان هم وارد جنگ شده باشد اما دونالد توسک، نخست وزیر این کشور می گوید ما از زمان پایان جنگ جهانی دوم هیچ گاه تا این حد به جنگ نزدیک نشده بودیم.

ورود پهپادهای روسی به حریم هوایی لهستان در شرایطی اتفاق افتاد که مسکو حمله هوایی گسترده ای را علیه اوکراین پیش می برد. ساموئل بندت، تحلیلگر نظامی موسسه CNA در این باره به وکس گفته است: روسیه در آن شب از پرتابه های زیادی شامل 415 پهپاد علیه اوکراین استفاده کرد. این امکان وجود دارد که سیستم های جنگ الکترونیکی اوکراین در کنار خطاهای فرماندهی و کنترل روسیه خطاهایی را در مسیر حرکت پهپادها باعث شود و به ورود آن ها به خاک کشورهای همسایه بینجامد. اما تعداد پهپادهایی که روز چهارشنبه وارد لهستان شدند غیرمعمول است.

وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه ای که روز چهارشنبه 10 سپتامبر منتشر شد، ادعاهای مطرح شده درباره نقض حریم هوایی لهستان توسط پهپادهای روسی را بی اساس خوانده و اعلام کرده که دولت لهستان در پی تشدید بحران اوکراین است: وزارت دفاع روسیه به صراحت تأکید کرده است که این حمله هیچ هدفی را در خاک جمهوری لهستان شامل نمی شده است و برد پهپادهایی که به تأسیسات صنعت دفاعی اوکراین حمله کردند و به گفته ورشو، وارد حریم هوایی لهستان شده اند، کمتر از 700 کیلومتر است. این حقایق، افسانه هایی را که لهستان بار دیگر برای تشدید بحران اوکراین منتشر می کند، باطل می سازد.

در این بیانیه روسیه آمادگی خود را برای گفت وگو با لهستان برای جلوگیری از تشدید تنش ها اعلام کرده است: علی رغم تناقض آشکار در اتهامات ورشو، و در راستای تلاش برای شفاف سازی کامل این حادثه برای تمام طرف های علاقه مند به جلوگیری از تشدید بیشتر اوضاع، وزارت دفاع فدراسیون روسیه آمادگی خود را برای برگزاری رایزنی در این خصوص با وزارت دفاع جمهوری لهستان اعلام کرده است. وزارت امور خارجه روسیه نیز آماده مشارکت در این تلاش ها است.

بر اساس گزارش های اولیه، پرنده هایی که روز دوشنبه وارد حریم هوایی لهستان شدند از نوع گران 2 (نسخه روسی و ارتقایافته شاهد 136) و گربرا (نسخه دیگری مبتنی بر طراحی شاهد) بودند. سازمان اطلاعات نظامی اوکراین (HUR) می گوید گران 2 بردی معادل 2500 کیلومتر دارد اما روسیه تغییرات زیادی در نسخه های مختلف این پهپاد اعمال کرده و به همین دلیل در نسخه هایی که سرجنگی سنگین تری دارند، برد مفید پهپادها حدود 404 مایل (650 کیلومتر) است.

گربرا (Gerbera) یک پهپاد ارزان قیمت و دوربرد است که به گفته نهادهای اطلاعاتی اوکراین، از موادی مانند تخته سه لا و فوم ساخته شده و در تأسیسات یلابوگا در روسیه مونتاژ می شود. این پهپاد دارای طول بال 2/5متر، حداکثر وزن 18 کیلوگرم، حداکثر سرعت 160 کیلومتر بر ساعت، حداکثر برد 600 کیلومتر و یک موتور کوچک در قسمت عقب است که یک ملخ چوبی را به چرخش در می آورد.

تحلیلگران اوکراینی و غربی می گویند روسیه از پهپاد گربرا به عنوان روشی ارزان برای اشباع کردن پدافند هوایی اوکراین استفاده می کند. این پهپاد می تواند به عنوان یک طعمه برای منحرف کردن توجه پدافند هوایی از پهپادهای بسیار گران تر گران 2 که حامل کلاهک های جنگی قدرتمند هستند، استفاده شود. فابیان هینز، پژوهشگر موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک، گفت: پهپادهای گربرا معمولاً به عنوان بخشی از ترکیبی از سامانه ها به کار گرفته می شوند. بنابراین، این امکان وجود دارد که در این تهاجم، سامانه های دیگر پهپادی (وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین) نیز حضور داشته اند که ما هنوز لاشه آن ها را ندیده ایم.

دولت اوکراین مدعی است که پهپاد گربرا در روسیه با استفاده از کیت های تأمین شده توسط شرکت چینی اسکای واکر تکنولوژی (Skywalker Technology) مونتاژ می شود. برد این پهپادها، حتی با در نظر گرفتن بیانیه وزارت دفاع روسیه درباره برد زیر 700 کیلومتری آن ها به عنوان یک حقیقت، به اندازه ای است که امکان دسترسی آن ها به مناطق مرزی لهستان وجود دارد. شهر بریانسک واقع در غرب روسیه یکی از مراکزی است که اوکراینی ها مدعی هستند روسیه از آن به عنوان پایگاهی برای شلیک پهپادهایش استفاده می کند و این شهر فاصله ای کمتر از 650 کیلومتری تا مرز لهستان دارد، در نتیجه نمی توان استدلال روس ها برای رد ادعای لهستان را پذیرفت.

به جز برخی تحلیلگران روس که همسو با وزارت دفاع این کشور، ورود پهپادهای روسی به حریم لهستان را انکار می کنند، بیشتر تحلیلگران تست پدافند هوایی ناتو و آزمودن اراده ناتو را انگیزه های اصلی مسکو برای این اقدام می دانند.

یک دیپلمات ارشد لهستانی که مایل به افشای نامش نبود در این باره به هم میهن می گوید: تاکنون اتفاق خیلی چشمگیر یا تراژیکی رخ نداده است. روس ها در حال آزمودن قدرت دفاعی و مقاومت روانی ما و همچنین انسجام ناتو هستند. آن ها تلاش می کنند ما را مرعوب کرده و با ایجاد وحشت اختلافات را در جامعه ما تشدید کنند. فکر نمی کنم قصد جدی برای حمله به ما داشته باشند، اما مسئله این است که آن ها در حال بازی با یک نارنجک هستند و ممکن است در دستان خودشان منفجر شود.

به گفته او، روسیه احتمالاً در آینده نیز به اقدامات تحریک آمیز مشابه ادامه دهد و تلاش کند که لهستان را همواره در آستانه یک تهاجم آشکار نگه دارد اما در این گونه موارد باید توجه داشت که اوضاع به راحتی می تواند از کنترل خارج شود و این یک خطر واقعی است. او معتقد است واکنش ناتو به اقدام روسیه صحیح بود: واکنش ناتو صحیح بود؛ نشان داد که ما از پاسخ به اقدامات تحریک آمیز آن ها نمی ترسیم. همچنین، این واکنش یکپارچه و فوری بود؛ هیچ فرآیند تصمیم گیری طولانی ای در کار نبود، رویه ها به سرعت فعال شدند.

این دیپلمات باور دارد هدف واکنش ناتو دلسرد کردن روسیه بود و ناتو می خواست که مسکو دریابد چنین بازی هایی بی فایده است و نتیجه ای را که انتظار دارند (وحشت، اختلاف) به بار نمی آورد ، بلکه نتیجه عکس می دهد. کارشناسان دفاعی معتقدند که هرچند واکنش ناتو به این حمله خوب بود اما راه زیادی تا رسیدن به سطح آمادگی مطلوب در برابر تهدیدهای این چنینی وجود دارد.

بن هاجز، فرمانده سابق نیروهای آمریکا در اروپا در این باره به فایننشال تایمز گفت: اروپا به یک سامانه پدافند هوایی یکپارچه و چندلایه نیاز دارد که بتواند مقیاس یک حمله ورودی را ارزیابی کرده و منابع مناسب را به آن اختصاص دهد؛ برخلاف واکنش صبح چهارشنبه که در آن جت های جنگنده گران قیمتی مانند اف-35های هلندی برای سرنگون کردن پهپادهای ارزان قیمت به پرواز درآمدند. هاجز گفت: با توجه به تعداد پهپادها، واضح است که این یک حادثه اتفاقی نبود. این یک تمرین بود. برای آزمودن و پی بردن به اینکه سامانه های هشدار اولیه ما چقدر خوب هستند و زمان واکنش ما چقدر است.

گوییدو کروستو، وزیر دفاع ایتالیا نیز که کشورش در عملیات مقابله با این پهپادها مشارکت داشت هدف روسیه را تحریک و تست توصیف کرد. یکی دیگر از اهداف روسیه را می توان انتقال این پیام به اروپایی ها دانست که اصرار آن ها بر تداوم جنگ اوکراین و تلاش آن ها برای جلوگیری از تحقق صلح با میانجی گری آمریکا می تواند جنگ را به خانه آن ها بیاورد. هم روسیه و هم ایالات متحده معتقدند که از عوامل اصلی سر باز زدن اوکراین از پذیرش خواسته های حداکثری روسیه برای پایان جنگ، حمایت های اروپایی از این کشور است.

دو هفته قبل، تعدادی از مقام های ارشد کاخ سفید به اکسیوس گفتند که باور دارند رهبران اروپایی در انظار عمومی از تلاش های ترامپ برای پایان دادن به جنگ در اوکراین حمایت می کنند اما به طور مخفیانه می کوشند تا مانع از به نتیجه رسیدن این تلاش ها شوند. اکسیوس نوشت که مقام های آمریکایی معتقدند این رهبران اروپایی هستند که اوکراین را از پذیرش خواسته های سرزمینی روسیه که از جمله شروط مسکو برای پایان دادن به جنگ به شمار می روند، باز می دارند. روایت کاخ سفید این است که اروپایی ها که پس از روی کار آمدن دولت ترامپ و متفاوت شدن حمایت های آمریکا از کی یف به اصلی ترین حامیان اوکراین تبدیل شده اند، مقام های اوکراینی را تحت فشار گذاشته اند تا برای دستیابی به توافق بهتر مقاومت کنند.

روسیه از زمان آغاز جنگ اوکراین، متهم به سازماندهی یک کارزار جنگ منطقه خاکستری یا هیبریدی در اروپا بوده است. این کارزار شامل اقدامات خرابکارانه و آتش سوزی، انتشار اطلاعات نادرست (disinformation)، فشار اقتصادی و حملات سایبری می شود. اگر این تهاجم پهپادی، همان طور که مقامات لهستانی می گویند، عمدی بوده باشد، این اقدام چشمگیرترین نمونه این کارزار تا به امروز خواهد بود.

برخی تحلیلگران نظر متفاوتی را دارند و معتقدند روسیه در ایجاد هراس موفق بود. مارک ماگیروفسکی، تحلیلگر اندیشکده شورای آتلانتیک در این باره نوشته است: جنگ روانی و القای هراس به جوامع غربی، از نقاط قوت انکارناپذیر روس هاست و از این منظر، حمله با نوزده پهپاد به شرق لهستان، یک موفقیت تمام عیار محسوب می شود. این حمله اگرچه تلفات جانی در پی نداشت و خسارات فیزیکی و اختلال در ترافیک هوایی نیز محدود بود، اما پیامد روانی آن عمیق و گسترده بود. جنگ دیگر پدیده ای در همسایگی ما نیست، بلکه اکنون به آستانه ی خانه هایمان رسیده است.

این هراس، هرچند ملموس و قابل درک، با رویکردی آرام و مبتنی بر شایستگی قابل مدیریت است. نیروهای ناتو مستقر در لهستان کارآمدی و حرفه ای گری خود را به اثبات رسانده اند. سیاستمداران لهستانی نیز که عموماً درگیر مجادلات داخلی هستند، این بار اقدامات و مواضع عمومی خود را با هماهنگی کم نظیری مدیریت کردند. با این همه، این اقدامات کافی نیست. مسئله صرفاً به تقویت ظرفیت های نظامی جناح شرقی ناتو، ارتقای سطح آمادگی رزمی یگان ها یا به پرواز درآوردن جنگنده های متحدین محدود نمی شود؛ بخشی از این پاسخ، به بازنگری در ادبیات بازدارندگی ما بازمی گردد.

روس ها باید به این درک برسند که ما از آن ها هراسی نداریم و در صورت وقوع یک درگیری گسترده در این بخش از اروپا، واکنش ما صرفاً به رهگیری و انهدام پهپادهایشان محدود نخواهد شد؛ بلکه پایگاه های پرتاب آن ها را نابود، کارخانه های سازنده شان را هدف قرار خواهیم داد و اپراتورهایشان را از میان برخواهیم داشت. این پیامی است که باید صریح و فوری به مسکو مخابره شود.

این تحولات در حالی رخ می دهد که دونالد ترامپ، رییس جمهوری آمریکا روز سه شنبه اعلام کرد که قرار است در هفته جاری یا اوایل هفته آینده با ولادیمیر پوتین تماس تلفنی داشته باشد. به نوشته یورونیوز، ترامپ روز دوشنبه، پس از حملات هوایی سنگین روسیه به اوکراین اعلام کرده بود که برای وضع تحریم های جدید بر مسکو آماده است.

جو ویلسون، عضو جمهوری خواه مجلس نمایندگان ورود پهپادهای روسیه به آسمان لهستان را مصداق اعلان جنگ به ناتو دانست و خواستار اعمال تحریم های سنگین آمریکا بر روسیه شد. ویلسون در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: روسیه کمتر از یک هفته پس از آنکه رییس جمهور ترامپ در کاخ سفید میزبان کارول ناوروتسکی، رییس جمهوری لهستان بود، با پهپادهای شاهد ایرانی به لهستان، متحد ناتو حمله کرده است. این اقدامی خصمانه و معادل اعلان جنگ است.

او افزود: من از رییس جمهور ترامپ می خواهم، در پاسخ به این اقدامات، با اعمال تحریم های اجباری، ماشین جنگی روسیه را به ورشکستگی بکشاند و اوکراین را به سلاح هایی مجهز کند که توانایی حمله به اهداف در خاک روسیه را داشته باشند. ولادیمیر پوتین دیگر به باخت در اوکراین و بمباران مادران و کودکان بسنده نمی کند، او اکنون مستقیماً عزم ما را در قلمرو ناتو به چالش می کشد.

رویداد اخیر، ماهیت دوگانه ی پهپادها را در میدان نبرد مدرن آشکار می سازد؛ ابزارهایی که می توانند هم زمان در خدمت ثبات و بی ثباتی قرار گیرند. با این حال، حتی اگر این اقدام عامدانه بوده باشد، تندروترین سران ناتو نیز به بهانه ی آن، ماشه ی جنگی فراگیر را نخواهند کشید؛ به ویژه آنکه این حادثه تلفات انسانی در پی نداشته است. بنابراین، درحالی که جنگ اوکراین مسیر خود را ادامه می دهد، این واقعه یک نقطه عطف راهبردی محسوب نمی شود.

اما معضل اصلی در جای دیگری نهفته است؛ روسیه به این محاسبات آگاه است و با علم به این موضوع، در استفاده از سامانه های بدون سرنشین، مرزهای ریسک را بسیار فراتر از محدودیت های هواپیماهای سرنشین دار جابه جا می کند. همین امر، احتمال تسری بحران به یک رویارویی مستقیم و انسانی میان روسیه و ناتو را به شکل نگران کننده ای افزایش می دهد. پیش از این نیز نمونه های دیگری از این اقدامات تحریک آمیز دیده شده بود.

هفته گذشته، هواپیمای حامل اورزولا فن در لاین، رییس کمیسیون اروپا، هنگام پرواز در حریم هوایی بلغارستان توانایی استفاده از سامانه ناوبری GPS را از دست داد. این هواپیما روز یکشنبه به سلامت فرود آمد، اما مقام های بلغارستان اعلام کردند مشکوک اند که روسیه پشت این اختلال بوده است.

مارک روته، دبیرکل ناتو، در یک کنفرانس خبری مشترک با نخست وزیر و وزیر دفاع لوکزامبورگ گفت: کل قاره زیر تهدید مستقیم روس ها قرار دارد. ما همه در جناح شرقی هستیم، چه در لندن زندگی کنید و چه در تالین. او افزود: این موضوع بسیار جدی گرفته شده است. من اطمینان می دهم که ما شبانه روز در حال کار هستیم تا با آن مقابله کنیم، جلویش را بگیریم و مطمئن شویم دوباره تکرار نمی شود. برخلاف وعده روته، در فاصله کوتاهی تهدید به نحو دیگری تکرار شد.