مرکز پژوهش های مجلس در یک گزارش، الزامات بازسازی و نوسازی صنایع را بررسی کرده است. آمارها نشان می دهد که پس از آغاز دور جدید تحریم ها در سال 1397، خالص سرمایه گذاری در بخش صنعت کاهش قابل توجهی داشته است و به همین دلیل، بسیاری از ماشین آلات در این بخش فرسوده شده اند. به واسطه مستهلک شدن دستگاه ها، در حال حاضر بیش از یک سوم بنگاه های صنعتی کوچک، با کمتر از 50 درصد ظرفیت فعالیت می کنند که در صورت تداوم آن ممکن است پایانی تلخ را برای پروژه صنعتی شدن ایران رقم بزند.

به گزارش دنیای اقتصاد، دستیابی به فناوری روزآمد یکی از متغیرهای اساسی رقابت پذیری و بهره وری صنعتی محسوب می شود، بااین وجود بسیاری از واحدهای صنعتی در ایران با مشکل نوسازی صنعتی روبه رو هستند. براساس آمارها 32 درصد از واحدهای صنعتی کوچک ، به دلایلی نظیر فرسودگی فناوری تولید، با ظرفیتی کمتر از 50 درصد در حال فعالیت هستند. همچنین روند تغییرات در یک دهه گذشته نشان می دهد که تعداد واحدهای صنعتی غیرفعال به طور مستمر در حال افزایش بوده است .

بسیاری از واحدهای صنعتی به دلایلی ازجمله کمبود نقدینگی ، فرسودگی ماشین آلات، ضعف تکنولوژی و سایر عوامل مشابه ، از چرخه تولید خارج شده اند. براساس گزارش منتشر شده توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی که به بررسی الزامات و چالش های بازسازی و نوسازی صنایع ساخت محور در ایران پرداخته است؛ برای اجرای موفق طرح نوسازی و بازسازی خطوط تولید واحدهای صنعتی ، تعیین صنایع اولویت دار برای اخذ انواع حمایت ها ضروری است.

برهمین اساس لازم است استراتژی توسعه صنعتی تدوین شده و در گام نخست برنامه نوسازی و به روزرسانی تجهیزات برای صنایع پیشران اجرایی شود. درهمین حال در این گزارش تاکید شده که مهم ترین مشکل پیش روی متولیان و واحدهای صنعتی متقاضی نوسازی و به روزرسانی تجهیزات، تامین مالی پایدار طرح های بازسازی و نوسازی واحدهای صنعتی است.

در دنیای کنونی بهبود وضعیت اقتصادی کشورها در گروی رشد اقتصادی است و این امر جزء از طریق افزایش سرمایه گذاری در امور تولیدی میسر نخواهد بود. از آنجا که توسعه ظرفیت های تولیدی ، مستلزم بهره گیری از فناوری های به روز و ماشین آلات پیشرفته است ، سیاستگذاری برای بازسازی و نوسازی خطوط تولید، یک رکن موثر در تحقق بخشی به رشد اقتصادی سریع و مستمر محسوب می شود.

در همین راستا، یکی از کلیدی ترین احکام قانونی مصوب شده در سنوات گذشته ، بند ح ماده 46 قانون برنامه ششم توسعه است که صراحتا به نوسازی و بازسازی صنایع تاکید دارد. اما به رغم گذشت نزدیک به هفت سال از تصویب این حکم قانونی ، شواهد موجود از عدم اجرای کامل این حکم قانونی و وضعیت نامساعد ماشین آلات و فناوری های خطوط تولید اغلب واحدهای صنعتی کشور حکایت می کند.

به استناد داده های ارائه شده توسط مرکز آمار ایران، رشــد منفی تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی در ماشین آلات در نیمی از سال های دهه 1390، به ویژه رشد منفی 38.9 درصدی در سال 1391، رشد منفی 33.6 درصدی در سال 1397 و رشــد منفی 19.5 درصدی در سال 1398، از یک سو، به معنای پیشی گرفتن هزینه استهلاک ماشین آلات واحدهای صنعتی از مقدار سرمایه گذاری های جدید انجام شده در ماشین آلات و تجهیزات است و ازسوی دیگر از این واقعیت حکایت می کند که در فضای کشور، انگیزه ای برای سرمایه گذاری در نوسازی ماشین آلات و تجهیزات مستهلک واحدهای صنعتی وجود ندارد.

همچنین ، جهش های رخ داده در نرخ ارز از سال 1397 تاکنون، هزینه به روزرسانی و جایگزینی ماشین آلات خطوط تولید را به طور فزاینده افزایش داده است ؛ به نحوی که ، خرید ماشین آلات به روز و نوسازی خطوط تولید برای تولیدکنندگان بسیار پرهزینه و در برخی موارد غیرممکن شده است .

ادامه فعالیت با ماشین آلات منسوخ، به جز آنکه رقابت پذیری تولیدات داخلی را در مقابل تولیدات خارجی ِ رقیب از نظر تنــوع، به روز بودن و کیفیت محصولات کاهش می دهد، به دلیل فرسودگی ماشین آلات منجر به افزایش هزینه تولید شده و سودآوری واحدهای تولیدی را کاهش می دهد. ادامه حیات واحدهای صنعتی فعال در بلندمدت با ماشین آلات مستهلک امکان پذیر نیست و ناکامی واحدهای صنعتی در به روزرسانی ماشین آلات و تجهیزات خطوط تولید، کلیدی ترین عامل محدودکننده ظرفیت رشد اقتصادی کشور طی دهه آتی خواهد بود.

بررسی روند تشکیل سرمایه در کشور طی دهه اخیر گویای این واقعیت است که اقتصاد کشور در دهه آتی با محدودیت جدی در یکی از کلیدی ترین عوامل تعیین کننده ظرفیت رشــد اقتصادی مواجه است و این مساله ضرورت نوسازی بنگاه های صنعتی را دوچندان می کند. در طی دهه اخیر به ویژه هم زمان با بازگشت دور جدید تحریم ها و افزایش های مکرر در نرخ ارز، تشکیل سرمایه روند نزولی به خود گرفته ، درحالی که استهلاک سرمایه به طور فزایندهای افزایش یافته است .

براساس آمارهای بانک مرکزی به قیمت ثابت سال 1395، تشکیل سرمایه ثابت ناخالص طی سال های 1390 تا 1401 به میزان 48 درصد کاهش یافته و رقم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص ، از 525 هزار میلیارد تومان در سال 1390 به 275 هزار میلیارد تومان در سال 1401 تقلیل پیدا کرده است . اگر از رقم تشکیل سرمایه ثابت ناخالص ، استهلاک سرمایه را کم کنیم ، ملاحظه می شود در طی دوره مورد بررسی ، تشکیل سرمایه ثابت خالص حدود 98 درصد کاهش یافته و از 345 هزار میلیارد تومان در سال 1390 به 9هزار میلیارد تومان در سال 1401 افول کرده است .

این آمار نشان می دهد که بخش عمده ای از سرمایه گذاری هایی که در اقتصاد کشور در حال انجام شدن است ، به دلیل مستهلک و فرسوده بودن تجهیزات و خطوط تولید، صرف جبران استهلاک می شود و در عمل از محل سرمایه گذاری های جدید، ظرفیت های جدید چندانی به اقتصاد کشور افزوده نمی شود.

لازم به ذکر است ؛ که مستهلک و فرسوده بودن ماشین آلات و خطوط تولید واحدهای صنعتی ، زمانی مشخص تر می شود که روند تشکیل سرمایه را به تفکیک دو بخش ساختمان و ماشین آلات مورد بررسی قرار دهیم . تشکیل سرمایه در هر دو بخش ساختمان و ماشین آلات روندی نزولی داشته اســت ، اما تشکیل سرمایه در بخش ماشین آلات در طی دهه گذشته ، 56 درصد و در بخش ساختمان 41 درصد کاهش داشته است .

بررسی میزان تشکیل سرمایه در ماشین آلات و لوازم کسب وکار نیز گویای آن است که به علت مستهلک بودن خطوط تولید، تشکیل سرمایه در ماشین آلات و لوازم کسب وکار در دو بخش صنایع و معادن و خدمات ، افول چشم گیری را تجربه کرده است . به این صورت که تشکیل سرمایه در ماشین آلات کسب وکارهای فعال در بخش صنایع و معادن 57 درصد و در بخش خدمات 59 درصد کاهش یافته است . درواقع ، فرسودگی ماشین آلات خطوط تولید و ناکامی در اجرای طرح نوسازی صنایع ، در عمل منجر به آن شده که بخش قابل توجهی از سرمایه گذاری های انجام شده در اقتصاد کشور، صرف جبران استهلاک سرمایه و حفظ ظرفیت های تولیدی موجود شود.

براساس آمارهای انتشاریافته توسط سازمان ملی بهره وری ، به واسطه مستهلک شدن سرمایه های فیزیکی ، متوسط رشد بهره وری کل عوامل تولید در بخش صنعت طی دهه 1390، منفی 0.2 درصد برآورد شده است .

همچنین ، باید در نظر داشت که ایران دارای یکی از بالاترین میزان شدت مصرف انرژی در جهان است . میزان شدت مصرف انرژی در ایران 2 برابر چین و 2.5 برابر متوسط جهانی است . با توجه به آنکه تجهیزات و ماشین آلات فرسوده مصرف انرژی بالایی دارند، لذا، یک عامل اصلی توضیح دهنده در بالا بودن شدت مصرف انرژی در کشور نسبت به میانگین جهانی ، مستهلک بودن سرمایه های فیزیکی کشور است .

براساس آمارهای ارائه شده توسط سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران، بیش از 52 هزار واحد صنعتی در شهرک ها و نواحی صنعتی کشور به بهره برداری رسیده است که از این تعداد حدود 45 هزار و 498 واحد صنعتی فعال و حدود 6589 واحد صنعتی غیرفعال هستند. از کل واحدهای به بهره برداری رسیده تعداد 48 هزار و 124 (حدود 92 درصد) از واحدهای صنعتی خرد و کوچک ، تعداد 3064 واحد صنعتی (6 درصد) با مقیاس متوسط و تنها 899 واحد صنعتی (2 درصد) در مقیاس بزرگ هستند.

همچنین ، از میان واحدهای صنعتی فعال در شهرک های صنعتی نیز حدود 13 هزار و 883 واحد صنعتی (31 درصد) با ظرفیت بالای 70 درصد مشغول به فعالیت هستند. تعداد 17 هزار و 114 واحد صنعتی (38 درصد) حدود 50 تا 70 درصد از ظرفیت خود را به کار گرفته اند و حدود 14 هزار و 501 واحد صنعتی (32درصد) با ظرفیت کمتر از 50 درصد مشغول به فعالیت هستند.

به استناد آمارهای ارائه شده توسط سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران، طی نیمه دوم دهه 90 شمسی به شمار واحدهای صنعتی غیرفعال، به طور قابل توجهی افزوده شده است . از 6588 واحد صنعتی غیرفعال، حدود 3696 واحد صنعتی (56 درصد از واحدهای صنعتی غیرفعال) در فاصله سال های 1396 تاکنون تعطیل شده اند.

درواقع ، با بازگشت دور جدیدی از تحریم ها، محیط کسب وکار پیرامون فعالان اقتصادی بیش از گذشته متغیر، بی ثبات و نامساعد شد، اقتصاد کشور انواع شوک های قیمتی و ارزی را تجربه کرد و این شرایط در کنار نارسایی در تامین مواد اولیه و مستهلک بودن ماشین آلات و تجهیزات، آثار نامساعدی را بر بخش مولد اقتصاد کشور برجای گذاشت ؛ به شکلی که ، بخشی از واحدهای تولیدی تعطیل شدند و برخی دیگر به ادامه فعالیت در زیر ظرفیت بهینه وادار شدند و بیم آن می رود که با ادامه این شرایط ، واحدهای بیشتری به ورطه تعطیلی گرفتار شوند.

گزارش منتشر شده توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی به دلایل تعطیلی واحدهای صنعتی مستقر در شهرک های صنعتی پرداخته است. براساس این گزارش 53.6 درصد از واحدهای صنعتی غیرفعال در شهرک های صنعتی به دلیل کمبود نقدینگی ، 16.9 درصد از واحدهای صنعتی تعطیل شده در شهرک های صنعتی به دلیل عدم تقاضای بازار، نزدیک به 4 درصد از واحدهای صنعتی به دلیل اختلاف فی مابین شرکا، نزدیک به 4 درصد از واحدهای صنعتی غیرفعال به دلیل عدم تامین مواد اولیه ، حدود 1,3 درصد از واحدهای صنعتی غیرفعال به دلیل فرسودگی ماشین آلات و ضعف تکنولوژی ، 0.9 درصد از واحدهای صنعتی تعطیل به موجب مشکلات زیرساختی ، 0.8 درصد از واحدهای غیرفعال به دلیل مشکلات قضایی و حدود 20 درصد از واحدهای صنعتی تعطیل در شهرک های صنعتی نیز به دلیل مواجهه با ترکیبی از مشکلات اشاره شده از ادامه فعالیت بازمانده اند.

همچنین ، بررسی توزیع استانی عوامل موثر در تعطیل شدن واحدهای صنعتی ، گویای آن است که چالش ضعف در ماشین آلات و تجهیزات در استان های ایلام، لرستان، خراسان جنوبی ، یزد، مازندران، چهارمحال و بختیاری ، اردبیل ، سمنان، کهگیلویه و بویراحمد، کردستان و اصفهان، بیش از میانگین سطح کشور است .

ازسوی دیگر، تلفیق سهم واحدهای تعطیل که یا به دلیل ضعف در ماشین آلات و تجهیزات غیرفعال هستند و یا به دلیل مجموعه ای از مسائل ازجمله نارسایی در تامین مواد اولیه ، کمبود نقدینگی ، مستهلک بودن ماشین آلات و... تعطیل شده اند، گویای آن است که ضعف تکنولوژی در کنار سایر مسائل موجب تعطیلی نزدیک به نیمی از واحدهای غیرفعال در استان های صنعتی کشور شده است . نزدیک به 48 درصد از واحدهای صنعتی غیرفعال در استان زنجان و 47 درصد از واحدهای صنعتی تعطیل در استان اصفهان به دلیل مجموعه ای از مسائل ازجمله فرسودگی ماشین آلات تعطیل شده اند.

موفقیت در اجرای طرح نوسازی و بازسازی واحدهای صنعتی ، مستلزم ایجاد مجموعه ای از شرایط است. در درجه نخست آنکه باید دسترسی به ماشین آلات و فناوری موردنظر به لحاظ مالی امکان پذیر باشد. در محیط اقتصادی کشور، سرمایه گذاری برای نوسازی خطوط تولید توجیه اقتصادی داشته باشد. ازسوی دیگر دسترسی کشور به ماشین آلات و فناوری های روز نیز باید فراهم باشد و امکان پذیری فنی برای کشور وجود داشته باشد. در نهایت نیاز است که سرمایه گذاری قابل توجهی بر روی سرمایه های انسانی و تحقیق و توسعه شود.

بااین وجود موانع متعددی در این بخش به چشم می خورد که به طور کلی عبارتند از: چالش های پیش روی بازسازی و نوسازی واحدهای صنعتی ؛ مشکلات فراروی امکان پذیری فنی ؛ چالش های فراروی امکان پذیری اقتصادی؛ کاستی های فراروی امکان پذیری مالی و چالش های فراروی ارتقای ظرفیت جذب و به کارگیری تکنولوژی های جدید.

موفقیت در اجرای پروژه نوسازی و بازسازی خطوط تولید و ماشین آلات واحدهای صنعتی ، نیازمند ایجاد چهار نوع امکان پذیری شامل امکان پذیری فنی ، امکان پذیری اقتصادی ، امکان پذیری مالی و ارتقای ظرفیت جذب تکنولوژی های جدید در صنایع است . از پیش نیازهای اساسی برای اجرای موفق طرح نوسازی و بازسازی خطوط تولید واحدهای صنعتی ، تعیین بخش ها و صنایع حائز اولویت برای اخذ انواع حمایت هاست .

با وجود اهمیت نوسازی و به روزرسانی تجهیزات واحدهای صنعتی ، اما ضعف و تنگنای قانونی در نوسازی و بازسازی و فقدان ضمانت اجرایی قوانین موجود در عمل موجب شده است که حمایت ها و تسهیلات لازم به قدر کافی در اختیار واحدهای متقاضی نوسازی و بازسازی قرار نگیرد.

بر این اساس ضروری است در شــرایط حاضر لایحه حمایت از بازسازی و نوسازی صنایع پیشران که از الزام اجرایی بالا برخوردار باشد، تدوین و تصویب شود. در نوسازی و به روزرسانی صنایع ، سازمان هایی نظیر سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو)، سازمان صنایع کوچک و شهرک های صنعتی ایران و نهضت احیای واحدهای اقتصادی به عنوان متولیان امر نقش آفرینی می کنند.

ازاین رو، ضروری است در لایحه پیشنهادی ، تقسیم کار مشخصی فی مابین این سازمان ها انجام گیرد و متولی واحد برای امر نوسازی و بازسازی تعیین شود. همچنین ، با توجه به آنکه مهم ترین چالش فراروی متولیان و واحدهای صنعتی متقاضی نوسازی و به روزرسانی تجهیزات، تامین مالی پایدار طرح های بازسازی و نوسازی واحدهای صنعتی است ، لذا ضرورت دارد که لایحه پیشنهادی انواع حمایت های پولی ، مالی ، تجاری و... را به شرح ذیل دربرگیرد:

- اصلاح ماموریت صندوق صنایع پیشرفته با هدف حمایت از بازسازی و نوسازی ماشین آلات و تجهیزات خطوط تولید صنایع پیشران.

- اعطای سهم مشخصی از تسهیلات ارزی صندوق توسعه ملی (با تایید وزارت صمت ) برای واردات ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز واحدهای صنعتی مشمول به روزرسانی ، توسعه ابزارهای جدید تامین مالی و بهره گیری از ابزار تامین مالی زنجیره ای در واردات ماشین آلات و تجهیزات مورد نیاز واحدهای صنعتی مشمول به روزرسانی .

- تبدیل منابع مالی پیش بینی شده در بودجه های سنواتی .

- تسری مشوق های مالی در نظر گرفته شده در بند ب ماده 11 قانون جهش تولید دانش بنیان (در قالب در نظر گرفتن اعتبارات مالیاتی قابل قبول) برای ارتقا و نوسازی خطوط تولید واحدهای صنعتی ، پذیرش هزینه اضافی استهلاک درخصوص سرمایه گذاری های انجام شده برای بازسازی و نوسازی ماشین آلات و تجهیزات خطوط تولید.

- معافیت حقوق گمرکی برای واردات ماشین آلات با فناوری روز دنیا جهت جایگزینی با ماشین آلات فرسوده.