افشین حبیب زاده طی یادداشتی در روزنامه شرق نوشت: در جدیدترین تحلیل های منتشرشده درباره تنش های اخیر میان ایران و آمریکا، نشریات بین المللی ازجمله فارن افرز به مسئله ای بنیادین در روابط دو کشور پرداخته اند: مسئله تعهد (Commitment Problem)؛ مفهومی که از سوی جیمز فیرون، نظریه پرداز روابط بین الملل، مطرح شده است.

براساس این نظریه، در شرایطی که دو طرف به ظاهر علاقه مند به دستیابی به توافق هستند، اما به دلیل بی اعتمادی عمیق و انگیزه های داخلی و ساختاری، در نهایت حاضر به اجرای تعهدات خود نمی شوند. این واقعیت اکنون در روابط ایران و آمریکا نیز به وضوح دیده می شود. بررسی تاریخ روابط دو کشور نشان می دهد که بی اعتمادی ایران به آمریکا نه احساسی، بلکه ریشه دار و بر پایه تجربه های ملموس تاریخی و سیاسی است.

از کودتای 28 مرداد 1332 تا خروج یک جانبه آمریکا از برجام و حمله اخیر به تأسیسات هسته ای، مجموعه ای از رفتارهای متناقض و پیش بینی ناپذیر، مسیر اعتمادسازی را مسدود کرده اند. در ذیل به خلاصه ای از این تجارب و بی اعتمادی پیش آمده و برخی پیشنهادهای مطرح شده تاکنون، می پردازم. 1- گذشته ای پرزخم: از کودتا تا تحریم

ایران تجربه های تلخی از تعامل با ایالات متحده آمریکا دارد که نمی توان از آن ها چشم پوشید. یکی از مهم ترین این تجربه ها، کودتای 28 مرداد 1332 است که با حمایت مستقیم آمریکا و بریتانیا علیه دولت قانونی دکتر محمد مصدق انجام شد. این اقدام، نخستین مداخله رسمی آمریکا در امور داخلی ایران بود و سرآغازی برای چند دهه نفوذ و دخالت آمریکا در ساختار قدرت در ایران شد. پس از این کودتا، آمریکا حامی اصلی رژیم پهلوی شد؛ از تجهیز ساواک و تقویت سرکوب مخالفان گرفته تا بهره برداری اقتصادی و فرهنگی، که در نهایت موجب شکل گیری نوعی خشم و مقاومت ملی علیه سلطه خارجی شد. این خشم سرانجام در انقلاب اسلامی 1357 بروز یافت؛

انقلابی که یکی از اصول بنیادینش، استقلال از قدرت های خارجی به ویژه آمریکا بود. پس از انقلاب نیز آمریکا مسیر تقابل را در پیش گرفت. از حمایت از رژیم بعث عراق در جنگ تحمیلی گرفته تا اعمال تحریم های گسترده اقتصادی و فناوری علیه ایران. همه این اقدامات از دید مردم و مجموعه حاکمیت در ایران نشانه هایی از رفتارهای خصمانه بودند که امکان گفت وگوی برابر و محترمانه را از بین بردند.

مقطعی که در آن مفهوم مسئله تعهد به شدت برجسته شد، تجربه برجام بود. پس از سال ها مذاکره فشرده، توافقی چندجانبه میان ایران و قدرت های جهانی شکل گرفت که به موجب آن، ایران محدودیت های گسترده ای را در برنامه هسته ای خود پذیرفت و آژانس بین المللی انرژی اتمی بارها پایبندی ایران به تعهداتش را تأیید کرد، اما در نهایت، دولت دونالد ترامپ در سال 2018 به طور یک جانبه از توافق خارج شد. این اقدام، ضربه ای سنگین به اعتبار دیپلماسی و تعهدات بین المللی وارد کرد. ایران، که با حسن نیت وارد توافق شده بود، ناگهان با موجی از تحریم ها و فشارهای شدید اقتصادی روبه رو شد و این اتفاق به یکی از مهم ترین مصادیق مشکل تعهد بدل شد: اینکه حتی اگر توافقی شکل بگیرد، طرف مقابل می تواند به سادگی از آن خارج شود.

این تجربه، در داخل ایران نیز موجب تضعیف گفتمان دیپلماسی در دولت مذاکره کننده و نیروهای معتدل و بی اعتمادی عمومی درباره آمریکا شد و باعث تقویت گفتمان گروه هایی شد که از ابتدا به مذاکره با آمریکا بدبین بودند؛ گفتمانی که می توانست به اساس دیپلماسی نیز آسیب بزند، به گونه ای که هرگونه دیپلماسی را حتی در شرایط اجماع حاکمیتی مردود بداند. طرفداران این گفتمان اکنون با اتکا به تجربه برجام، این پیام را تکرار می کنند که آمریکا قابل اعتماد نیست و هر توافقی با آن محکوم به شکست است و این خود یکی از موضوعات جدی در مسیر مذاکرات مجدد است.

جیمز فیرون در نظریه مسئله تعهد توضیح می دهد که حتی زمانی که دو طرف یک مناقشه خواهان حل وفصل دیپلماتیک هستند، ممکن است به دلیل نبود اعتماد به پایبندی طرف مقابل، حاضر به امضای توافق یا اجرای آن نشوند. این دقیقا همان وضعیتی است که امروز بر روابط ایران و آمریکا سایه انداخته است.

در گزارش منتشرشده در 5 سپتامبر (14 شهریور) در نشریه فارن افرز اشاره شده که حملات نظامی آمریکا و اسراییل به مواضع ایران، هم زمان با روند مذاکرات، پیام های متناقضی به تهران ارسال می کند. از یک سو آمریکا ادعای تمایل به مذاکره و دیپلماسی دارد و از سوی دیگر، با اعمال فشار، تهدید نظامی، ترور فرماندهان و اعمال تحریم های جدید، زمینه را برای هرگونه اعتماد از بین می برد.

در ایران، چنین رفتارهایی موجب تقویت جریان هایی شده است که نه تنها مذاکره را بی فایده می دانند، بلکه آن را ابزار آمریکا برای فریب و وقت کشی تلقی می کنند. این در حالی است که در ایالات متحده نیز، قطب بندی سیاسی شدید مانع از آن شده است که توافقی مانند برجام بتواند به یک چارچوب پایدار و دوحزبی تبدیل شود.

حل مشکل تعهد، ساده نیست. نیازمند بازسازی تدریجی اعتماد از طریق اقدامات عملی است. در شرایط کنونی، هرگونه توافق جدید تنها زمانی موفق خواهد بود که شامل سازوکارهای روشن، ضمانت های اجرایی و پشتیبانی سیاسی در هر دو کشور باشد. در این مسیر، چند پیشنهاد مشخص قابل طرح است:

بازگشت عملی آمریکا به تعهدات لغوشده و رفع تحریم ها: تنها با اقدامات ملموس است که اعتماد از دست رفته بازسازی می شود.

پیش بینی ضمانت های بین المللی در توافق جدید: مشارکت قدرت های ثالث برای تضمین اجرای توافق می تواند خطر نقض را کاهش دهد.

تنش زدایی میدانی: توقف حملات نظامی، تهدیدها و تحرکات تحریک آمیز و ارائه تضمین در این زمینه از سوی آمریکا برای اعتمادسازی ضروری است.

رفع قطب بندی در سیاست داخلی آمریکا: یک توافق زمانی پایدار خواهد بود که از حمایت دو حزب برخوردار باشد، نه اینکه هر چهار سال با تغییر دولت، زیر سؤال برود.

نقش میانجی های منطقه ای و بین المللی: کشورهای بی طرف یا قدرت هایی مانند چین و روسیه می توانند نقش واسطه برای ایجاد اعتماد میان دو طرف ایفا کنند.

مسئله اصلی در روابط ایران و آمریکا، نه صرفا اختلافات سیاسی یا ایدئولوژیک، بلکه فقدان اعتماد و نبود تضمین برای اجرای توافقات است. تا زمانی که نگرانی ایران از نقض تعهدات رفع نشود، حتی بهترین توافق ها نیز شانس موفقیت نخواهند داشت.

ایران همواره با حسن نیت وارد مذاکرات شده است و این در حالی است که آمریکا از طرق مختلف، مستقیم و غیرمستقیم و به بهانه های مختلف حتی خارج از چارچوب هسته ای از تلاش برای ضربه زدن به ایران دریغ نکرده است. مفهوم مسئله تعهد ما را وادار می کند تا واقع بینانه به دیپلماسی نگاه کنیم. اگر قرار است مذاکرات موفق شوند، باید پایه های آن -یعنی اعتماد، ضمانت اجرایی و احترام متقابل- ابتدا بنا نهاده شود. در غیراین صورت، هر مذاکره ای صرفا پوششی برای ادامه همان بن بست خواهد بود.