مهرداد خدیر در هم میهن نوشت: در چهل وهفتمین سال روز واقعه خونینِ17 شهریور 1357 در میدان ژاله تهران می توان آن را تیر خلاص به رژیم پهلوی دانست؛ واقعیتی که سلطنت طلبان برانداز زبان باز کرده در سال های اخیر به عمد به آن نمی پردازند و مدعی اند اگر حکومت شاه دست به سرکوب مخالفان و معترضان می زد انقلاب گسترش نمی یافت یا به پیروزی نمی رسید و از 17 شهریور عبور می کنند! حال آن که اتفاقاً تجربه 17 شهریور سبب شد در قبال تبعات سرکوب های خونین دیگر نگران باشند.

موفقیت هر سرکوب به سه عامل بستگی دارد: نخست، اراده سرکوب، دوم: توان سرکوب و سوم ابزار و تکنیک آن. هر گاه یکی از این سه غایب باشد سرکوب به نتیجه نمی رسد و می دانیم که رژیم شاه اگرچه اراده سرکوب داشت اما فاقد توان و تکنیک آن بود. توان به معنی توجیه نیروهای مقابله است و تکنیک هم روش های مدرن که در دیگر کشورها به کار گرفته می شد نه این که تانک و سرباز ارتش را به خیابان بیاورند.

تعارض اصلی جمعه سیاه با دولت آشتی ملی بود چراکه جعفر شریف امامی آمده بود تا با روش های سیاسی بر بحران فائق آید و اگر قرار بر سرکوب خونین بود چرا دولت نظامی تشکیل نشده بود؟ آخر دولت آشتی ملی با حکومت نظامی به ریاست ارتشبد غلامعلی اویسی چه نسبتی می توانست داشته باشد؟

شگفت این که شاه این اشتباه را در نیمه آبان و تنها دو ماه بعد هم تکرار کرد. در پیام تلویزیونی که گویا رضا قطبی برای او نوشته بود قول داد اشتباهات گذشته تکرار نخواهد شد و رو به دوربین گفت: صدای انقلاب شما را شنیدم در حالی که شخص آیت الله خمینی خود از لفظ جنبش یا نهضت استفاده می کرد و شاه مدعی انقلاب سفید بود ولی حالا صریح و روشن به دفعات اعتراضات مردم را انقلاب توصیف کرده بود.

منتها به جای آن که زمینه تحقق وعده ها را فراهم سازد دولت نظامی تشکیل داد و در حالی که قرار بود دولت را به همان اویسی بسپارد در ساعات آخر گزینه تغییر کرد و ارتشبد غلامعلی ازهاری به عنوان نخست وزیر معرفی شد که اراده سرکوب داشت و توان و تاکتیک آن را نه.

17شهریور نزد برخی البته معماست. این که چرا اعلامیه برقراری حکومت نظامی در تهران را به جای شامگاه پنج شنبه16 شهریور صبح جمعه 17 شهریور از رادیو خواندند در حالی که تظاهرکنندگان به سوی میدان ژاله در حرکت بودند و خبر نداشتند (و آن را توطئه سوم قطبی می دانند در کنار پخش تلویزیونی محاکمه خسرو گلسرخی در 5 سال قبل و پیام شاه در دو ماه بعد از 17 شهریور).

این که سه روز قبل ازآن راه پیمایی بعد از نماز عید فطر به امامت دکتر محمد مفتح در تپه های قیطریه با مسالمت برگزار شده بود و تجمع در میدان ژاله به دعوت روحانیت مبارز صورت نمی پذیرفت و اگر میدان ژاله با نام شیخ یحیی نوری مشهور به علامه نوری گره خورده به خاطر آن است که خانه او در نزدیکی محل تظاهرات و کشتار واقع بود و در طیف چهره هایی چون طالقانی و بهشتی و مطهری و مفتح تعریف نمی شد و شهرت او بیشتر به خاطر اطلاعیه های تشرف به دین اسلام از جانب بهاییان در روزنامه ها بود که در آن ها از آقای نوری هم یاد و تشکر می شد. او البته اهل قلم زدن در روزنامه ها هم بود و در راه پیمایی های تاسوعا و عاشورا هم شرکت داشت اما در حضور روحانیونی که به عنوان سران انقلاب شناخته می شدند چندان به چشم نیامد و امام خمینی هم حکم و مأموریتی به او نداد.

اهمیت 17 شهریور 1357 را هنگامی بیشتر درمی یابیم که به یاد آوریم شاه به مناسبت سالگرد کودتای 28 مرداد 1332 و دو روز قبل از 28 مرداد 1357 یک کنفرانس خبری برپا کرد و در آن شمار معترضان را دو سه نفر (!) -و نه حتی دو سه هزار نفر- ذکر کرده بود. منت ها فاجعه سینما رکس آبادان و درست هم زمان با جشن نوزایی پهلوی ها در تهران فضا را ملتهب کرد و در حالی که انتشار خبر و تصویر امام خمینی در نیم صفحه اول کیهان و سفر رهبر وقت چین به ایران از آشتی و ثبات خبر می داد و تنها 12 روز قبل از 17 شهریور دولت شریف امامی شکل گرفته بود کشتار میدان ژاله تهران داستان را به کلی تغییر داد و تمام جامعه را علیه حکومت شوراند تا جایی که خواندند و سرودند: ژاله خون شد، خون جنون شد، زین جنون سلطنت واژگون شد…

چندی بعد روزنامه ها به اعتصابی کوتاه مدت رفتند و پس از آن مانند قبل دیگر اخبار شاه و خاندان سلطنت را بزرگ نمایی نمی کردند. شخص شاه هم در نطق افتتاحیه دانشگاه ها نطق پرت و بی ربطی ایراد کرد که نشان می داد تا چه حد متحیر و آشفته است. برخی این گونه تحلیل می کنند که در غیاب اسدالله عَلَم که عقل منفصل شاه به حساب می آمد شاه به هر دو گرایش سرکوب و گشایش- میدان داد تا ایده های خود را اجرایی و اوضاع را کنترل کنند. شریف امامی پروژه آشتی ملی را جلو ببرد و ارتشبد اویسی هم سرکوب خونین را! حال آن که این دو قابل جمع نیستند.

از خاطرات هوشنگ نهاوندی این گونه برمی آید که اویسی در واقع برای تشکیل دولت نظامی خود را آماده می کرده و کاندیدای نخست وزیری پس از شریف امامی بوده ولی در دقیقه 90، ارتشبد ازهاری جای او را می گیرد و نخست وزیر می شود. به عبارت دیگر با اعلام حکومت نظامی در تهران عملاً دو دولت شکل می گیرد: یکی دولت شریف امامی که با واقعه 17 شهریور بی آبرو شد و دیگری دولت پنهان ارتشبد اویسی که می خواست با دولت نظامی آشکار شود و چنان که گفته شد آماده دریافت فرمان بود اما ازهاری جای او را گرفت که با بلاهت سیاسی شناخته می شد.

گویا زور جناح دیگر درون حاکمیت و خط فرح- نراقی- قطبی- نصر می چربد که معتقد به پذیرش اعتراض و انقلاب بودند و نه سرکوب آن هم به سبک اویسی و به شیوه 17 شهریور و خواستار بازداشت هویدا، همایون و نصیری به عنوان سه چهره اصلی مسبب اعتراضات می شوند. (اولی به خاطر فساد، دومی مقاله روزنامه اطلاعات و سومی هم رفتار ساواک) و شاه نیز آن پیام را می خوانَد: صدای انقلاب شما را شنیدم و می پذیرد که اشتباهاتی مرتکب شده و با این حال دولت نظامی را روی کار می آورد!

انتخاب شریف امامی که به عنوان رییس مجلس سنا شریک شاه به حساب می آمد و به فساد مالی شهرت داشت از اشتباهات شاه در آن مقطع است. او که به اصالت انقلاب باور نداشت گمان می کرد زیر سر انگلیسی هاست و احتمالاً سراغ یک مهره قدیمی بریتانیا و مشهور به عضویت در فراماسونری رفته بود تا اعتماد انگلیسی ها را جلب کند تا به شیوه پدرش خود را نجات دهد.

همان گونه که رضاشاه 37 سال قبل و در شهریور 1320 سراغ نخست وزیر قدیمی خود محمدعلی فروغی رفته بود تا با تدبیر او سلطنت نجات یابد. این راهکار در جریان جنگ جهانگیر دوم و اشغال ایران، البته نتیجه داد و تدبیر فروغی هم محمدرضای 22ساله را بر تخت نشاند و هم ایران را از یک کشور اشغال شده به پل پیروزی متفقین تبدیل کرد. شریف امامی هم در شهریور 1357 دوباره نخست وزیر شد اما از عهده کار برنیامد چون بحث اشغال و جنگ در میان نبود. بلکه شعله های یک انقلاب واقعی درگرفته بود. اگر هم فروغی ارتباطاتی با بریتانیایی ها داشت ولی به نفع حفظ تمامیت ایران به کار برد و شریف امامی کجا و ذکاء الملک، کجا؟!

بارزترین نشانه تفاوت همین که هنرمندانی که برای یک فستیوال هنری باید راهی مسکو می شدند با استعفا از رادیو سفر را لغو کردند و در زیرزمین خانه محمدرضا لطفی گرد آمدند و دسته جمعی نواختند و خواندند و یکی از محصولات این زیرزمین همین تصنیف ژاله خون شد - سروده سیاوش کسرایی - بود. در دستگاه چهارگاه با صدای محمدرضا شجریان و همراهی کم نظیر گروه کُر که هیچ نمونه مشابهی در تاریخ موسیقی معاصر نداشت:

ژاله بر سنگ افتاد، چون شد؟ / ژاله، خون شد

خون، چه شد؟ خون چه شد؟ / خون، جنون شد

ژاله خون کن! /خون، جنون کن!

سلطنت، زین جنون، واژگون کن

ژاله بر گُل نشان، گل پران کن

بر شهیدانِ زمین، گلستان کن / نام گمنام ها جاودان کن

تا به صبح آید این شام تیره / در شبِ تیره آتش فشان کن…

آمار درستی که باور نشد

اگرچه همه موارد پیش گفته قابل تأمل است اما درباره 17 شهریور57 موضوعی دیگر هم مطرح است: این که همان شب، فرمانداری نظامی آمار کشته ها و مجروحان را با دقت و منطبق با گزارش پزشکی قانونی اعلام کرد ولی مردم نپذیرفتند و این ثمره سال ها استفاده تبلیغاتی از رسانه ها و بی اعتمادی مردم به آن ها بود. بله، آنچه در اطلاعیه فرمانداری نظامی تهران درباره تعداد کشته ها ذکر شده بود دقیق و درست بود و تعداد شهدا با احتساب مجروحانی که بعدتر به شهادت رسیدند نزدیک به همان100 نفر است نه آن چند هزار نفر که مردم و سیاسیون می گفتند.

چنانچه در صفحات اول روزنامه های 18 شهریور 1357 ثبت شده آمار کشته ها (شهیدان) تا ساعت 17:30 و مطابق اطلاعیه شماره چهار، 58 نفر است که البته تا شب بالاتر رفت. منت ها چون 100 کشته در تظاهرات شهری عدد بالایی است در اندازه چند هزار نفر در نظر آمد. خصوصاً این که تنها سه روز قبل و پس از نماز عید فطر در راه پیمایی از تپه های قیطریه هیچ برخوردی صورت نگرفته بود. مهم تر این که مردم در طول سال ها به رسانه های حکومتی بی اعتماد شده بودند و از این رو آمار درست 100 نفر را باور نکردند.

یکی از دلایل دیگر این بود که میشل فوکو متفکر پرآوازه فرانسوی که بعدتر به ایران آمد و انقلاب ایران را انقلابی در جست وجوی معنی و نه مطابق آموزه های مارکسیستی توصیف کرد بارها از 4 هزار کشته در 17 شهریور سخن به میان آورد بی آن که مشخص کند منبع او کدام است در حالی که در آن روز هم در تهران نبوده است و 24 شهریور آمد و تا دوم مهر ماند.

بار دیگر هم در 18 آبان به ایران سفر کرد و این بار هم یک هفته ماند. مطابق یافته های تحقیقاتی که بنیاد شهید تکذیب نکرده تعداد کل شهدای سال 1357 و حتی تمام شهیدان انقلاب از 42 تا 57 هم چهار هزار نفر نیست چه رسد به 17 شهریور. ضمن این که قریب به اتفاق آنان، ساکن تهران بودند و در بهشت زهرا به خاک سپرده شده اند و تعداد کاملاً مشخص است.

می توان گفت اگر مردم به رسانه های رسمی اعتماد داشتند آماری را که همان شب اعلام شد باور می کردند. هرچند این نکته را هم نباید نادیده انگاشت که مردم ما چندان اهل عدد و رقم نیستند. کما این که در مقدمه قانون اساسی هم آمار شهیدان انقلاب 60 هزار نفر ذکر شده و به گواه مطبوعات سال 58 هیچ کس در این عدد تردید نکرد و نپرسید وقتی رهبری انقلاب، آن را کم تلفات توصیف کرده بود، عدد 60 هزار از کجا آمده و همین حالا که نام شهیدان بر کوچه ها و خیابان ها نشسته کافی است بررسی کنیم تا ببینیم مربوط به انقلاب و خصوصاً سال 57 است یا جنگ هشت ساله.

تنها یک نمونه کافی است. هفته پیش کنگره 8000 شهید استان گیلان در رشت برگزار شد در حالی که می دانیم از این 8000 شهید تنها 63 نفر به قبل از 22 بهمن 57 تعلق دارند و بقیه مربوط به جنگ 8ساله شامل جنگ شهرها و ترورهای کور و این اواخر شهدای مدافع حرم است و تازه از آن 63 شهید گیلان در جریان انقلاب 6 نفر مربوط به میدان ژاله و 17 شهریور است.

17 شهریور هم دولت شریف امامی را بی اعتبار کرد و هم بی اعتمادی مردم به رسانه های رسمی سبب شد آمار واقعی و درست را باور نکنند و تا 15 هزار نفر هم در افواه چرخید و جایی برای مصالحه باقی نگذاشت. هرچند این گفتار تاریخی و سیاسی است اما برای آن که بدانیم طی این چند دهه تا چه حد فرهنگ و باورها تغییر کرده کافی است اشاره کنیم برای نسل ما تعبیر جمعه سیاه یادآور 17 شهریور 57 بود در حالی که بچه های امروز به تبعیت از غرب این اصطلاح را برای جمعه نزدیک به پایان سال میلادی به کارمی برند که کالاها را در فروشگاه ها ارزان تر عرضه می کنند!