در سکوت و بی سر و صدا، زمین زیر پای پایتخت کشور در حال خالی شدن است، پدیده ای خطرناک به نام فرونشست زمین که کارشناسان از آن به عنوان زلزله خاموش یاد می کنند، اکنون به یک معضل جدی برای استان 18 میلیونی تهران و اطراف آن تبدیل شده است.

به گزارش مهر، بر اساس داده های مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرداری ایران، دشت جنوب و جنوب غربی تهران با نرخ متوسط سالانه 25 تا 27 سانتیمتر، یکی از بالاترین نرخ های فرونشست در جهان را تجربه می کند، این رقم در برخی مناطق خاص، مانند دشت ورامین، حتی به 36 سانتیمتر در سال نیز می رسد، که شش برابر میانگین جهانی محسوب می شود.

رضا شهبازی، مدیر کل سابق مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور، در این زمینه می گوید: وضعیت به حدی بحرانی است که باید از عبارت فاجعه ملی استفاده کنیم. ما در تهران شاهد تخلیه مخازن آب زیرزمینی در مقیاسی وسیع هستیم، وقتی آب این سفره ها را بیرون می کشید، مانند آن است که اسفنجی را فشار دهید؛ زمین منقبض می شود و برای همیشه ظرفیت ذخیره سازی خود را از دست می دهد.

شهبازی هشدار می دهد که ادامه این روند می تواند به ترکیدن لوله های اصلی آب و فاضلاب، آسیب به خطوط ریلی و مترو، و حتی بی ثبات کردن شالوده ساختمان ها و برج ها منجر شود.

دلایل اصلی این معضل پیچیده و چندوجهی است، اما تمام کارشناسان بر یک عامل کلیدی توافق دارند: برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی، صنعتی و شرب.

مرحوم پرویز کردوانی، جغرافیدان و پدر علم کویرشناسی ایران نیز پیش از این در گفتگویی توضیح می دهد: حدود 90 درصد آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود. در اطراف تهران، کشاورزی به شکل بی مهابایی توسعه یافته و برای آبیاری مزارع، چاه های عمیق و غیرمجاز زیادی حفر شده است. این چاه ها مانند تیغی هستند که رگ های زمین را می بُرند.

عامل تشدیدکننده دیگر، ساخت وسازهای گسترده و نپوشاندن سطوح نفوذپذیر است که مانع از تغذیه طبیعی سفره های آب زیرزمینی توسط بارش ها می شود، اثرات این فرونشست دیگر تنها یک داده علمی نیست، بلکه به شکل ملموسی در حال ظهور است.

در اطراف فرودگاه بین المللی امام خمینی (ره)، شکاف های عمیقی در زمین پدیدار شده است. یکی از ساکنان کهریزک در جنوب تهران، می گوید: دیوارهای خانه ما در طول پنج سال گذشته چندین بار ترک خورده است، اول فکر می کردیم ساخت وساز مترو است، اما همسایه ها می گویند، زمین دارد پایین می رود. هر بار که باران می آید، نگرانیم که مبادا دیوارها فرو بریزد.

رییس سازمان نقشه برداری کشور نیز در گفت وگویی تفصیلی که 9 شهریور سال جاری منتشر شد، اظهار کرد: فرونشست زمین، یکی از چالش های اصلی دو دهه اخیر ایران و جهان است که در تهران به مرحله هشدار رسیده است.

سید اسکندر صیدایی افزود: اطلس فرونشست کشور که به صورت محرمانه به دستگاه های اجرایی ارائه شده، نشان می دهد برخی مناطق تهران تا 30 سانتی متر فرونشست سالانه دارند. این نرخ، بسیار فراتر از استانداردهای جهانی (3 سانتی متر) است و ناشی از برداشت بی رویه آب زیرزمینی است.

وی تأکید کرد: این پدیده در دشت های تهران، مانند مناطق جنوب و جنوب غربی، اثرات مخربی بر زیرساخت های شهری، خطوط ریلی و شبکه های انتقال نیرو گذاشته است.

در ادامه این گفت وگو، صیدایی به اقدامات سازمان برای اطلاع رسانی و پیشگیری اشاره کرد: ما گزارش های دقیق فرونشست را به استانداری تهران و وزارتخانه های مربوطه ارائه داده ایم، دستگاه های اجرایی موظف اند پیش از هرگونه بارگذاری عمرانی یا مکان یابی شهرهای جدید، از سازمان استعلام کنند. این اطلاعات با دقت میلی متری و از طریق تجهیزات پیشرفته مانند GPS و ثقل سنجی تهیه می شود.

وی همچنین به وضعیت سایر کلان شهرها اشاره کرد و گفت: در حالی که دشت بهرمان در کرمان با 31 سانتی متر بالاترین نرخ فرونشست را دارد، تهران با 30 سانتی متر در رتبه بعدی است. خوشبختانه در برخی مناطق، این پدیده خطر اجتماعی ایجاد نکرده، اما در تهران به دلیل تراکم جمعیتی، حساسیت بیشتری دارد.

صیدایی با تأکید بر لزوم توقف برداشت بی رویه آب، اظهار داشت: راهکار لحظه ای برای فرونشست وجود ندارد. باید برداشت آب زیرزمینی در مناطق پرخطر متوقف شود، ما به دستگاه های مسئول هشدار داده ایم که هرگونه پروژه عمرانی باید با در نظر گرفتن ریسک های فرونشست اجرا شود.

وی از مردم خواست به شایعات توجه نکنند و به تحلیل های کارشناسی سازمان اعتماد کنند.

خطوط ریلی، بزرگراه ها و به ویژه خطوط متروی تهران که شریان حیاتی شهر است، همگی در معرض خطر جدی قرار دارند، کارشناسان می گویند: در نگهداری از تونل ها و خطوط مترو به ویژه در مناطق جنوبی شهر، با چالش های جدیدی روبرو هستیم که ناشی از جابجایی های زمین است.

مسئولان دولتی اگرچه وجود مشکل را تأیید می کنند، اما در مورد دامنه و فوریت آن اختلاف نظر وجود دارد.

علی سلاجقه، رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، در یک کنفرانس مطبوعاتی در سال 1402 اذعان کرد که فرونشست زمین یک تهدید بزرگ است، اما او همچنین گفت: برای مدیریت این بحران برنامه ریزی های لازم در حال انجام است.

استاندار تهران،هشدار داد: فرونشست به معنی خداحافظی با امکان زیست در یک منطقه است.

محمدصادق معتمدیان تاکید کرد: زمانی که آبخوان تخلیه شود، زمین به شکل طبیعی نشست می کند و دیگر قابل احیا نیست، نرخ فرونشست در تهران به 31 سانتیمتر در سال رسیده، در حالی که میانگین جهانی تنها 5 سانتیمتر است. این وضعیت در مناطق جنوبی و جنوب غربی تهران بحرانی تر گزارش شده است.

وی علل اصلی این معضل را برداشت بی رویه آب های زیرزمینی دانست و گفت: هم اکنون 60 درصد آب تهران از منابع زیرزمینی تأمین می شود، در حالی که این رقم 10 سال پیش تنها 30 درصد بود.

نماینده عالی دولت در استان تهران گفت: فرونشست زمین باعث ایجاد شکاف های عمیق، آسیب به زیرساخت ها (از جمله خطوط مترو، جاده ها و شبکه های انتقال آب و گاز)، ترک خوردگی ساختمان ها و حتی تخلیه اجباری ساکنان شده است.

کارشناسان محیط زیست هشدار می دهند که ادامه این روند می تواند منجر به غیرقابل سکونت شدن بخش هایی از تهران در آینده نزدیک شود. به گفته علی بیت اللهی، متخصص علوم زمین، استان های تهران، اصفهان، البرز و کرمان که 40 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده اند، در کانون فرونشست قرار دارند.

با این حال، منتقدان معتقدند اقدامات انجام شده، مانند طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی و پر کردن چاه های غیرمجاز، در مقایسه با وسعت بحران، ناکافی و بسیار کند است.

حسن اصیلیان، کارشناس آب و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس، اظهار کرد: ما با یک فاجعه آرام و خزنده روبرو هستیم، تا وقتی که مدیریت یکپارچه ای بر منابع آب وجود ندارد و سیاست های کلان به سمت کاهش وابستگی به آب های زیرزمینی نمی رود، هر اقدامی مانند مسکن های موقت است. درد درمان نمی شود.

هشدار کارشناسان واضح است: اگر روند برداشت آب از سفره های زیرزمینی متوقف نشود، فرونشست زمین می تواند به نقطه غیرقابل بازگشت برسد، که در آن صورت ترمیم سفره های آبخوان هزاران سال طول خواهد کشید و خسارات به زیرساخت های تهران می تواند به اندازه یک زلزله بزرگ ویرانگر باشد، با این تفاوت که این زلزله، خاموش و تدریجی است.

همان طور که زمین به آرامی فرو می نشیند، زمان برای نجات پایتخت نیز به سرعت در حال اتمام است.