امشب آسمان کشور شاهد یکی از زیباترین و نادرترین رخدادهای نجومی سال های اخیر خواهد بود؛ ماه گرفتگی کامل که در اوج خود، ماه را به گوی سرخ و درخشان بدل می کند و به ماه خونین شهرت دارد.

به گزارش روزنامه خراسان، این پدیده از حدود ساعت 19 با ورود آرام ماه به نیم سایه زمین آغاز می شود، چندان که در ابتدا تغییر محسوسی دیده نمی شود. کمی نخستین نشانه های تاریکی در لبه ماه پدیدار می شود و با آغاز گرفتگی کلی، ماه سراپا در سایه زمین فرو می رود و رنگی میان قرمز آجری و نارنجی آتشین به خود می گیرد.

اوج این نمایش آسمانی زمانی است که قرمزی ماه به نهایت می‎رسد و ستارگان بیشتری در پس زمینه آسمان تاریک خودنمایی می کنند. با گذر دقیقه ها، ماه به تدریج از سایه زمین بیرون می آید و سرانجام حدود بامداد روز دوشنبه، این رخداد پایان می یابد.

گستره دید این گرفت در سراسر کشور یکسان است و همزمان بیش از ده ها برنامه رصد عمومی در نقاط مختلف ایران، از تهران و مشهد گرفته تا قشم و تبریز، برپا خواهد شد؛ جایی که علاقه مندان می توانند با چشم غیرمسلح، دوربین دوچشمی یا تلسکوپ این منظره کم نظیر را تماشا کنند. ماه گرفتگی پیش رو نه تنها کامل و طولانی است، بلکه با شرایط مطلوب پایان تابستان و آسمانی شفاف همراه می شود، فرصتی کم تکرار برای پیوند علم، تجربه و زیبایی شناسی آسمان شب که تا سال ها در یاد خواهد ماند.

ماه گرفتگی زمانی رخ می دهد که زمین درست میان خورشید و ماه قرار گیرد و سایه اش بر قرص ماه بیفتد. این پدیده فقط در شب هایی با ماه کامل امکان پذیر است و برخلاف خورشیدگرفتگی که تنها در ناحیه ای محدود دیده می شود، ماه گرفتگی از همه جاهایی که ماه بالای افق باشد قابل مشاهده است.

سایه زمین از دو بخش تشکیل می شود: نیم سایه که در آن تنها بخشی از نور خورشید کم می شود و سایه کامل که در آن نور خورشید به کلی مسدود است. بر همین اساس، سه نوع ماه گرفتگی داریم:

ماه گرفتگی نیم سایه ای ماه تنها از دل نیم سایه عبور می کند و تغییر نور آن ظریف و گاه نامحسوس است.

ماه گرفتگی جزیی بخشی از ماه وارد سایه کامل می شود و همان بخش تاریک دیده می شود.

ماه گرفتگی کامل تمام قرص ماه درون سایه کامل فرو می رود و جلوه ای کم نظیر پیدا می کند. رخداد امشب از همین نوع خواهد بود.

در ماه گرفتگی کامل، با وجود قرار گرفتن زمین میان خورشید و ماه، قرص ماه هرگز کاملاً سیاه نمی شود. علت این رنگ سرخ، پدیده پراکندگی نور در جو زمین است. نور خورشید هنگام عبور از لایه های هوا بخش های آبی و سبز خود را بیشتر پخش می کند و رنگ های سرخ را عبور می دهد. این نور خمیده و فیلترشده در حاشیه زمین به ماه می رسد و سطح آن را به رنگ سرخ یا مسی درمی آورد. میزان تیرگی یا روشنی این رنگ به وضعیت جو زمین، غبار، دود آتشفشان ها و شرایط جوی بستگی دارد.

گرفت های ماه و خورشید طبق الگویی به نام چرخه ساروس تکرار می شوند. این چرخه حدود هجده سال و یازده روز و هشت ساعت طول می کشد و پس از آن، موقعیت خورشید، زمین و ماه تقریباً تکرار می شود. ماه گرفتگی 16 شهریور 1404 بخشی از ساروس شماره خاصی است که رویداد مشابه آن هجده سال قبل در سال 1386 رخ داد و هجده سال بعد هم تکرار خواهد شد.

در گرفت کامل، همه سطح ماه در سایه کامل زمین فرومی رود و رنگ سرخ یکدست آن به چشم می آید. در گرفت جزیی، بخشی از ماه روشن می ماند و تضاد روشنی و تاریکی جلوه ای متفاوت می سازد. اما در گرفت نیم سایه ای، تغییر آن قدر ملایم است که بیشتر مردم متوجه آن نمی شوند مگر با ابزار و مقایسه دقیق.

در ایران باستان و بسیاری از فرهنگ های کهن، ماه گرفتگی نه پدیده ای علمی که نشانه ای ماورایی یا شوم تلقی می شد. در برخی روایت های کهن، باور داشتند دیوی عظیم یا اژدهایی کیهانی ماه را می بلعد و مردم با کوبیدن بر طبل، قابلمه یا ایجاد سر و صدا می کوشیدند ماه را نجات دهند. در برخی متون قدیمی هم اشاره هایی وجود دارد که گرفتگی ها را بخشی از نبرد خیر و شر در جهان می دانستند.

چنین برداشت هایی محدود به ایران نبود و تقریباً در همه تمدن های کهن ردپایی از آن دیده می شود. در چین، روایت های نجومی سلسله های هان و جو می گویند که گرفتگی ماه کار اژدهای آسمانی است که با بلعیدن آن، جهان را به هراس می انداخت؛ مردم با نواختن طبل و شلیک تیر، اژدها را فراری می دادند. در میان وایکینگ ها، افسانه هاتّی و اسکول ، دو گرگ غول پیکر که تعقیب کننده ماه و خورشید بودند ماه گرفتگی را لحظه ای می دانست که یکی از گرگ ها به هدف خود رسیده و جنگجویان با فریاد و سرود، به آسمان کمک می کردند. در این سوی اقیانوس، مایان ها و اینکاها گرفتگی ماه را نشانه خشم خدایان یا هشدار جنگ می دیدند و گاهی جنگجویان خود را برای نبرد آماده می کردند. حتی در برخی قبایل بومی آمریکای شمالی، مانند لناسپه، گرفته شدن ماه به بیماری آن تشبیه می شد و زنان مسن قبیله با آوازهای آیینی برای شفای آن دعا می کردند.

ماه گرفتگی امشب فرصتی است که حتی بدون هیچ ابزار خاصی می توانید شاهد یکی از زیباترین رویدادهای آسمانی باشید. برخلاف خورشیدگرفتگی، این پدیده هیچ خطری برای چشم شما ندارد و تماشایش با چشم غیرمسلح کاملاً ایمن است.

چشم غیرمسلح اگر آسمان محل سکونت تان صاف باشد، تنها کافی است از نورهای شدید شهری دور شوید تا رنگ سرخ مسی ماه کامل را بهتر ببینید. بهترین مکان ها حاشیه شهرها، پارک های تاریک و مناطق مرتفع هستند.

تلسکوپ حتی یک تلسکوپ کوچک 60 میلی متری، ده ها دهانه ماه را در حین تغییر نور و رنگ نمایان می کند؛ تجربه ای که برای علاقه مندان نجوم فراموش نشدنی است.

امشب ماه به طور کامل در سراسر ایران می گیرد. این رخداد نجومی بهانه ای است برای گردهمایی دانشمندان، استادان و دانشجویان رشته های مرتبط با نجوم و حتی شهروندان عادی و بستری مناسب برای آموزش، تجربه مستقیم و انتقال آن و مشاهده پدیده های طبیعی شگفت انگیز. به همین بهانه پای صحبت های دکتر محمدمهدی مطیعی، مدیر انجمن نجوم مشهد و مسئول رصدخانه دانشگاه فردوسی، نشستیم تا بیشتر از این پدیده نجومی برایمان بگوید.

از منظر علمی، چنین رخدادهایی علاوه بر جنبه های آموزشی، بستری فراهم می کنند تا پژوهشگران بتوانند داده های ارزشمندی درباره رفتار نور در جو زمین، نقش آلاینده ها در تغییر رنگ ماه و ویژگی های هندسی مدار زمین و ماه به دست آورند. یکی از اتفاقات جالب توجه که در طول ماه گرفتگی می تواند رخ دهد و مردم عزیز می توانند مشاهده کنند، این است که سایه زمین بر سطح ماه به شکل دایره ای دیده می شود و این پدیده یکی از دلایل مهمی است که می تواند نشان دهد زمین کروی است و مسطح نیست و به طور علمی باورهای نادرست همچون نظریه زمین تخت را رد می کند.

از دیگر اتفاقات مهمی که ماه گرفتگی و رصد آن را پراهمیت می کند، این است که با پدیده ماه گرفتگی می توان متوجه تاثیر آلاینده های جوی و میزان ذرات غبار موجود در جو بر روی فازهای مختلف ماه گرفتگی شد. فازهای مختلف ماه گرفتگی یعنی از زمانی که ماه وارد نیم سایه زمین می شود که قابل مشاهده نیست تا زمانی که نزدیک به سایه می شود و وارد سایه زمین می شود، اثرات تیره شدن ماه دیده می شود که در ماه گرفتگی پیش رو تقریبا از قسمت بالا و سمت چپ ماه این سیاه شدن شروع می شود و زمانی که ماه گرفتگی کلی آغاز می شود و به تاریک ترین حالت خود می رسد که حداکثر گرفت را شاهد هستیم. وقتی ماه گرفتگی کلی تمام می شود، همین مسیر برعکس ادامه پیدا می کند و ماه از نیم سایه زمین خارج می شود.

نکته ظریفی که در این‎جا وجود دارد، رنگ ماه است در زمانی که در سایه زمین قرار می گیرد. شاید بسیاری از افراد انتظار داشته باشند که سایه زمین تیره باشد و وقتی که ماه وارد سایه زمین شد ما اصلا نتوانیم آن را ببینیم؛ اما به خاطر جو زمین و پراکندگی نور خورشید در جو زمین، این امکان فراهم می شود که طول موج های بلند نور خورشید که اغلب قرمز هستند، وارد سایه زمین شوند و وقتی ماه در سایه زمین قرار می گیرد، هنوز بخشی از نور قرمز خورشید به آن برسد و در واقع به این دلیل ما ماه را به رنگ قرمز می بینیم. پدیده ای که در فرهنگ عمومی با عنوان ماه خونین شناخته می شود. البته این یک پدیده رایج در اغلب ماه گرفتگی های کلی است؛ اما آلودگی جوی و غبار می تواند این قرمزی را تحت تاثیر قرار دهد و آن را روشن تر یا تیره تر کند.