عباس عبدی در روزنامه اعتماد نوشت: اگر بخواهیم یکی از ویژگی های جامعه سالم را برشماریم، به طور قطع باید به رواج و تا حد امکان غلبه گفت وگوهای علمی در آن اشاره کرد. گفت وگوی علمی در برابر اقناعی است که به گفت وگوهای رتوریک مشهور است. بخش پایانی گفت وگوی دو تن از فعالان مهم عرصه عمومی در ایران، یعنی آقایان زیباکلام و عبدالکریمی درباره بیانیه جبهه اصلاحات مرا به این نتیجه رساند که این یادداشت را بنویسم.

به نظر می رسد این بخش از گفت وگوی ایشان زیاد دیده شده است و مرا به عنوان یک ناظر به این نتیجه می رساند که گویی گفت وگوی علمی نه فقط میان اصحاب قدرت، حتی میان استادان دانشگاه نیز جای خود را به گفت وگوهای رتوریک داده است. این وضعیت به تعبیری زیانبارتر از فقدان گفت وگو است. البته شرایط عمومی کشور را می توان درک کرد و به گفت وگوکنندگان نیز تا حدی حق داد که به ناچار وارد چنین فضایی از گفت وگو می شوند.

در واقع اکنون مطالبه برای گفت وگوهای علمی و حقیقت محور کم شده است، زیرا تا حدودی طرفین گفت وگوها به تکافوی ادله رسیده اند و هر گونه استدلال و شواهدی که برای اثبات نظرات خود دارن، د ارایه داده اند و از آنجا که در ایران فرآیند مورد پذیرشی برای پایان دادن به بحث های جاری وجود ندارد، لذا طرفین کم کم در مواجهه با یکدیگر به جدل و رتوریک پناه می برند. یک طرف با زدن به سر خود و پاره کردن کاغذ و دیگری با نقل جمله ای از یک دوست ایرانی خود می خواهند طرف مقابل را نسبت به یک مساله مهم قانع کنند. برای فهم بهتر تفاوت این دو نوع گفت وگو بد نیست که مقایسه ای میان آن ها انجام داده و وضعیت گفت وگوهای رایج در ایران را برمبنای هر یک از این ویژگی ها مقایسه کنیم.

اولین تفاوت در هدف این دو نوع گفت وگو است. گفت وگوی رتوریک به دنبال اقناع، تاثیرگذاری، جلب همراهی یا پیروزی در بحث است درحالی که گفت وگوی علمی در پی کشف حقیقت، روشن کردن مفاهیم، حل مساله، رسیدن به فهم مشترک است. تفاوت دوم در ویژگی مخاطب است. مخاطب گفت وگوی رتوریک، عمومی یا جمعی است و استدلال ها متناسب با باورها و عواطف آنان تنظیم می شود. درحالی که طرفین گفت وگوی علمی، جامعه علمی و اندیشمندان و افراد دانش طلب هستند و فرض بر عقلانیت و بی طرفی شنوندگان است.

روش و شیوه این دو گفت وگو نیز تفاوت دارد در رتوریک؛ اغلب از فنون بلاغی، استعاره، تکرار، بازی با احساسات، اتکاء بر اعتبار شخصی استفاده می شود و گفت وگوی علمی؛ متکی به استدلال منطقی، شواهد تجربی و اصول روش شناختی است. این دو گفت وگو از حیث ساختار نیز تفاوت دارند. گفت وگوی رتوریک؛ بیشتر در قالب های مناظره، خطابه است یا جنبه نمایشی دارد، ولی گفت وگوی علمی؛ اغلب شبیه مباحثه یا پژوهشی است و جنبه همکاری دارد.

یک تفاوت ماهیتی مهم نیز دارند. در گفت وگوی رتوریکی؛ حقیقت بیش از انتظار سیال و وابسته به نحوه روایت آن است؛ می توان برای یک حقیقت روایت های گوناگون و حتی متناقضی را برای اقناع شنونده ساخت. درحالی که در گفت وگوی علمی؛ حقیقت عینی و مستقل از فرد است و استدلال ها باید قابل تکرار و آزمون پذیر باشند. خلاصه اینکه گفت وگوی رتوریک؛ معمولا برنده-بازنده دارد؛ ارزش بحث به میزان تاثیرگذاری بر مخاطبان سنجیده می شود. درحالی که در گفت وگوی علمی؛ برنده-بازنده ندارد؛ ارزش بحث در نزدیک شدن به واقعیت یا حل مساله است. رتوریک بیشتر هنر متقاعدسازی است، درحالی که دیالکتیک و علم بیشتر روش کشف حقیقت هستند.

واقعیت این است که جامعه هیچ گاه از این دو نوع گفت وگو بی نیاز نیست. گفت وگوهای علمی را دانشگاهیان و روشنفکران و دانشمندان ترویج می کنند؛ ولی در حوزه سیاست، گفت وگوهای رتوریک و اقناعی بیشتر از گفت وگوهای علمی رایج است. این نوع گفت وگوها نزد سیاستمداران و رسانه ای ها رواج دارد و گریزی از آن نیست. البته گفت وگوهای رتوریک را می توان یک طیف دانست. از جدل و انگیزه خوانی و فحاشی و ستیزه جویی گرفته تا نزدیک شدن به بیان به نسبت منطقی و نگاه همدلانه.

خطر آنجایی است که همزمان دو اتفاق رخ می دهد؛ اول غالب شدن کامل گفتار رتوریک ستیزه جویانه بر الگوهای دیگر و دوم غلبه گفتار رتوریک بر کسانی که باید منادیان گفتار علمی باشند. اگر دانشمندان ما هم تابع و مقهور گفتار رتوریک شوند از کنشگران کم سواد و انگیزه خوان چه انتظاری می توان داشت. اگر قادر به گفت وگوی علمی با دیگران نباشیم ترجیح دارد که از گفت وگو پرهیز کنیم، چون جامعه انتظارات دیگری دارد.