زنگ خطر درباره فرونشست زمین در اصفهان از سال ها قبل به صدا در آمده بود اما زمانی که ترک ها از میان خیابان های شهرک نیرو هوایی این شهر، سر در آورد، این صدا بلندتر شد. مردم، منطقه را ترک کردند و شهرک مدتی به شکل متروکه درآمد اما ماجرا به همین جا ختم نشد. فرونشست در همه نقاط مختلف اصفهان ادامه یافت و حتی کار به تخلیه بیش از 40 مدرسه در این شهر کشیده شد تا هفته گذشته که موضوع یک بار دیگر با صحبت های عیسی کلانتری، وزیر سابق جهاد کشاورزی درباره نشست 6متری زمین در اصفهان طی 30 سال آینده سر زبان ها افتاد.

به گزارش اعتماد، در این میان همه هشدارها و حتی گزارش ویژه بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی در سال های گذشته تاثیری بر تغییر شیوه مدیریت در این باره نداشته است و حالا در شرایطی که به گفته رییس این مرکز، حدود سه میلون نفر در اصفهان روی پهنه های فرونشستی سکونت دارند و تا 5 سال دیگر با مرگ آبخوان های این شهر روبرو هستیم، نیاز است که دستگاه های نظارتی مانند سازمان بازرسی کل کشور یا دیوان محاسبات به این ماجرا وارد شوند.

علی بیت اللهی، رییس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی در این باره می گوید: گزارش ویژه ای که در سال 1400 برای اصفهان تهیه شده و شامل نزدیک به 88 نقشه بود، با هدف ارایه راهکار و اقدامات مدیریتی ارایه گردید. با این حال، تاکنون هیچ اقدام عملی در این زمینه انجام نشده است. اگر از منظر استانی بخواهیم رتبه بندی کنیم، استان خراسان رضوی بیشترین وسعت محدوده های فرونشست زمین را داراست و پس از آن استان های فارس، کرمان، اصفهان و تهران قرار دارند. با این حال، از نظر وسعت مناطق شهری واقع بر پهنه های فرونشست، شهر اصفهان رتبه نخست را در میان کلان شهرهای کشور داراست.

اهمیت این موضوع به دلیل جمعیت بالای شهر است، چرا که جابه جایی گسترده جمعیت امکان پذیر نیست و همچنین به دلیل وجود آثار تاریخی ارزشمند که به طور مستمر در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند. گزارش های اینچنینی اما هیچگاه آنطور که باید مورد توجه مدیران قرار نمی گیرد و از اطلاعات آن چشم پوشی می شود و سال هاست که پژوهشکده ها و حتی گزارش های مرکز پژوهش های مجلس در کشور تنها کارکرد رسانه ای دارند و کمتر در تصمیم گیری ها مورد توجه قرار می گیرند و هیچ ساز و کار یا ضمانتی برای پیاده سازی پیشنهاداتی که مبتنی بر علم و تحقیق است، وجود ندارد.

بیت اللهی در این باره توضیح می دهد: گزارش های کارشناسی همراه با راهکارها باید به مسوولانی ارایه شود که در جایگاه تصمیم گیری و تأمین اعتبار قرار دارند. ما به عنوان کارشناسان و پژوهشگران، قدرت فرماندهی بر دستگاه های اجرایی یا تخصیص بودجه را نداریم. وظیفه و رسالت ما صرفا شناسایی مسائل، ارایه تحلیل و پیشنهاد راهکار است و برای این کار زمان و انرژی قابل توجهی صرف کرده ایم.

به گفته او در مواقعی که نیاز به تصمیم گیری جدی است، به نظر می رسد دغدغه کافی وجود ندارد و به عنوان مثال، به جای انجام اقدامات مدیریتی و کم هزینه برای کنترل فرونشست زمین، تصمیم گرفته می شود که لوله های آب از دریا با هزینه های بسیار گزاف کشیده شود در حالی که هزینه های اقدامات مدیریتی موثر برای کنترل فرونشست زمین، در مقایسه با این اقدامات، ناچیز و به مراتب کم هزینه تر است: این امر نشان می دهد که در اولویت بندی ها، محیط زیست و توسعه پایدار در کشور ما در جایگاه اول قرار ندارند و غالبا تأمین نیازهای فوری و اقدامات شتاب زده بدون آینده نگری و توجه به پیامدهای بلندمدت، اولویت اصلی است.

وقتی روند تصمیم گیری در طول سال ها اشتباه باشد و حتی پس از ارایه پیشنهادهای کارشناسی، اقدام موثری صورت نگیرد، اثرات منفی آن به صورت مستمر بر محیط زیست و منابع کشور باقی می ماند. اما تا چه زمانی این بی توجهی ادامه خواهد یافت و آیا سرانجام نباید یک نهاد نظارتی چنین موضعی را مدنظر قرار دهد و علیه عدم توجه به گزارش های کارشناسی و پژوهشی، اعلام جرم کند؟

این سوالی است که از رییس بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی در پاسخ به آن می گوید: در کشور، نهادهای نظارتی متعددی وجود دارند که وظیفه آن ها پیگیری و کنترل اجرای قوانین و مقررات است، از جمله سازمان بازرسی و دیوان محاسبات که به ترتیب وابسته به قوه قضاییه و مجلس هستند و همچنین بازرسی های داخلی دستگاه های اجرایی. وضعیت فرونشست زمین در ایران کاملا مشهود است و دیگر نمی توان ادعا کرد که این پدیده نامحسوس است؛ حتی کودکان کم سن و سال نیز با موضوع فرونشست آشنا هستند.

شرایط حال حاضر اصفهان و سایر شهرهای ایران از نظر پهنه های فرونشستی اما چگونه است؟ بر اساس برهم نهی نقشه پهنه های فرونشست زمین در ایران که با محدوده شهرهای کشورمشخص شده است بیش از 750 شهر روی این پهنه ها یا بخش هایی از محدوده های شهری قرار دارند و جمعیت قابل توجهی از سکونتگاه های شهری و روستایی نیز در این مناطق زندگی می کنند، که نشان دهنده ریسک بالای فرونشست زمین در کشور است. بررسی های دقیق تر نشان می دهد که از میان شهرهای مختلف، بیشترین نسبت مساحت شهری واقع بر پهنه های فرونشستی به مساحت کل شهر در اصفهان مشاهده می شود.

به عبارت دیگر، بخش وسیعی از مناطق شهری اصفهان روی پهنه های فرونشستی قرار دارد. به گفته بیت اللهی، یکی از نکات شاخص فرونشست زمین در اصفهان این است که بیشترین مساحت بافت های فرسوده شهری در کشور هم در همین شهر واقع شده است. از نظر تعداد مدارس، مساجد و آثار تاریخی که روی پهنه های فرونشستی قرار دارند، اصفهان در جایگاه نخست کشور قرار دارد. این امر نشان می دهد که خطر فرونشست زمین در این کلان شهر مهم و زیبای کشور، بسیار بالا است.

بر اساس آخرین آمارها در اردیبهشت امسال حدود 200 مدرسه در اصفهان در معرض فرونشست قرار دارد که از میان حدود 43 مدرسه تخلیه شده است. نظریان، مدیرکل آموزش و پرورش استان اصفهان هم گفته که از مجموع مدارس درگیر فرونشست، بیش از 20 مدرسه تخریبی هستند. بیت اللهی هم می گوید: نزدیک به 285 مرکز آموزشی، 280 مسجد و بیش از سه میلیون نفر از جمعیت شهری و روستایی اطراف اصفهان، روی پهنه های فرونشستی سکونت دارند.

این آمار نشان دهنده میزان بالای خطر فرونشست زمین در این شهر است و در این میان قسمت شمالی شهر با خطر بیشتری مواجه است: در اصفهان، مناطق شمالی شهر، به ویژه محدوده ای که از زاینده رود به سمت شمال امتداد دارد، به دلیل ریزدانه بودن خاک و وجود خاک های آسیب پذیر از نظر نرخ و وسعت فرونشست زمین با خطر بالاتری مواجه هستند. مناطق 14.9، 2.7 و به طور کلی بخش های شمالی شهر، به ویژه در محدوده استادیوم نقش جهان و شمال شرق اصفهان به سمت فرودگاه، از نظر وسعت و شدت فرونشست، وضعیت بحرانی دارند.

اما در اینجا تنها بحث مدارس مطرح نیست، بیش از 20 هزار بنای تاریخی در اصفهان شناسایی شده است که از میان آن ها حدود 6 هزار بنای تاریخی ارزشمند در کنار جان و مال مردم اصفهان در معرض خطر فرونشست قرار دارد. آرامگاه باباقاسم، آرامگاه پیربکران، ارگ شیخ بهایی، امامزاده احمد، انگورستان ملک، بازار اصفهان، پل چوبی، پل خواجو، چهل ستون، حمام شیخ بهایی، حمام علیقلی آقا، خانه امین، خانه بروجردی ها، خانه دکتر رضا اعلم، سی وسه پل، شهر زیرزمینی دامنه، عالی قاپو، کاخ هشت بهشت، کلیسای بیت اللحم، کلیسای گئورگ، کلیسای مریم و هاکوپ، کلیسای وانک، مدرسه چهارباغ، مسجد سید، مسجد شاه، مسجد شیخ لطف الله، مسجد صفا، مسجد کاج، منار جنبان، مناره چهل دختران، خانه نظام الاسلام و تپه باستانی گز برخوار از جمله این آثار در معرض خطر هستند که در سال های گذشته آسیب در برخی از آن ها دیده شده است.

دلایل ایجاد این وضعیت در اصفهان مانند آنچه در شهرهای دیگر به وقوع پیوسته است بیشتر به افزایش برداشت از سفره های آب زیرزمینی برمی گردد. برداشت از چاه های غیرمجاز در ایران پدیده ای قدیمی است، اما به طور رسمی و قانونی چند مقطع مهم دارد. نخستین بار در سال 1347 که ضرورت کنترل برداشت از آب های زیر زمینی به شکل قانون ملی شدن آب ها در آمد؛ بر اساس تبصره 2 ذیل ماده 23 این قانون، دولت همه چاه های غیرمجاز را بدون پرداخت خسارت مسدود می کرد. اگر چه در سال های پس از انقلاب هم تا تصویب قانون توزیع عادلانه آب مورد استناد قرار می گرفت اما با توجه به توسعه کشاورزی و رشد جمعیت، حفر چاه های غیرمجاز شدت گرفت. در سال 1361 اما تصویب قانون توزیع عادلانه آب و یک حفره شناختی در آن، مسیر را تغییر داد.

تبصره 2 ذیل ماده 23 قانون ملی شدن آب ها در قانون جدید در معنا به این صورت تغییر پیدا کرد: چاه های محفوره غیرمجاز بین دو قانون مذکور امکان مجاز شدن پیدا می کنند ، این اشتباه بر اساس نوشته مهدی مظاهری، دانشیار دانشکده کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس، باعث مجازشدن تخلف متخلفان و منجر به صدور پروانه بهره برداری برای بیش از 150 هزار حلقه چاه غیرمجاز و اطلاق آن ها به عنوان چاه های مجاز شد. این نقطه شروعی بود برای افزایش برداشت ها که سپس در مقاطع بعدی، با برخی اقدامات دولت ها از جمله دولت نهم و دهم در زمینه کشاورزی و افزایش مجوز برای حفر چاه تشدید شد.

افزایش برداشت از آب های زیر زمینی در اغلب شهرهای کشور از جمله اصفهان، صادق است و آن طور که رییس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی توضیح می دهد؛ از چاه های آب اصفهان مقدار قابل توجهی آب استخراج می کنند که نزدیک به 60 تا 70 درصد آن به دلیل تبخیر، هدر می رود اما نکته شاخص در اصفهان این است که منبع تغذیه اصلی آب های زیرزمینی اصفهان، جریان دایمی زاینده رود بوده از اواسط دهه 90 قطع شد و به این ترتیب، نفوذ آب سطحی به لایه های زیرزمینی، متوقف ماند: پیش از این، بین تغذیه طبیعی آبخوان ها از طریق نفوذ آب زاینده رود و برداشت آب های زیرزمینی، تعادل وجود داشت. اکنون با توقف تغذیه طبیعی و ادامه برداشت بی رویه آب های زیرزمینی، فرونشست زمین در محدوده شهری اصفهان به شدت گسترش یافته است.

او با اشاره به سخنان عیسی کلانتری درباره فرونشست 6 متری زمین در اصفهان طی 30 سال می گوید: سخنانی نظیر این پیش بینی به معنای یک فروچاله ناگهانی نیست، بلکه بیانگر کاهش تدریجی سطح زمین و از دست رفتن آبخوان است. محاسبات نشان می دهد که در بازه ای بین 5 تا 10 سال آینده، آبخوان زیرزمینی اصفهان به طور کامل تخلیه خواهد شد و تراکم لایه های بالایی افزایش می یابد. حتی در صورت ورود آب بیشتر در سال های بعد، به دلیل از بین رفتن نفوذپذیری، امکان تغذیه دوباره آبخوان وجود نخواهد داشت. این پدیده در ادبیات علمی به مرگ آبخوان معروف است. نگرانی درباره اصفهان بسیار جدی است و فرصت برای انجام اقدامات عملی و موثر به شدت محدود خواهد بود.

کلانتری، وزیر سابق جهاد کشاورزی و یکی از روسای پیشین سازمان محیط زیست چند روز پیش در مصاحبه ای گفته بود: به اندازه 23 میلیارد متر مکعب در وسعت حداکثر 2700 کیلومتر مربعی شهرستان اصفهان و تالاب گاوخونی هوا داریم. این به شدت خطرناک است، زیرا این رقم به معنای آن است که10 متر خلأ زیرزمین وجود دارد که دایما باعث فرونشست در شهرستان اصفهان می شود. به همین دلیل است که آثار تاریخی اصفهان، جاده ها، پالایشگاه ها، نیروگاه ها و حتی مدارس و خانه های آن در حال از بین رفتن است. سالانه 20 سانتی متر نشست زمین، یعنی 30سال دیگر کل شهر اصفهان 6 متر پایین می رود.

مشاهدات میدانی بیت اللهی و همچنین آمارهای موجود نشان می دهد که آسیب های ناشی از فرونشست زمین در برخی مناطق شهری اصفهان بسیار قابل توجه است. ترک خوردگی ساختمان ها به گونه ای است که گاهی دست انسان از لای شکاف دیوارهای داخلی عبور می کند، درب منازل به درستی بسته نمی شوند و ترک های متعدد در دیوارها کاملا مشهود است با وجود این، برخی از ساکنان همچنان در ساختمان های تضعیف شده سکونت دارند، در حالی که حتی زلزله های کوچک نیز می تواند باعث فرو ریختن آن ها شود: نکته مهم این است که فرونشست زمین یک مخاطره طبیعی نیست، بلکه یک مخاطره انسان ساخته است. دخالت بشر در منابع آب، برداشت بی رویه و مدیریت نادرست موجب ایجادعدم تعادل بین تغذیه آبخوان ها و مصرف آب شده و فرونشست زمین ناشی از این عدم تعادل است.

بنابراین، با مدیریت صحیح و نقش فعالانه کارشناسان می توان این پدیده را به طور موثر کنترل کرد. کنترل فرونشست، نیازمند عزم جدی مدیریتی است و تجربه کشورهای موفق نشان می دهد که اجرای تصمیمات مدیریتی و تعهد به آن ها می تواند به مرور زمان این پدیده را متوقف کند. این کار نیاز به تجهیزات بسیار پیشرفته یا هزینه های کلان ندارد و در واقع، تصمیم گیری های مدیریتی و پایبندی به اجرای آن ها کافی است تا نتایج ملموس حاصل شود.

او اگرچه معتقد است که بر اثر شواهد موجود از نظر وقوع ارتباط معنادار، مستقیم و اثبات شده ای میان فرونشست زمین و وقوع زلزله وجود ندارد و به طور مستقیم عامل رخداد زلزله محسوب نمی شود ولی همزمان می گوید که اثرات فرونشست زمین بر سازه ها کاملا مشخص و قابل توجه است: ساختمان هایی که دچار ترک خوردگی شده اند، از نظر سازه ای ضعیف شده و توان مقاومت آن ها در برابر حتی زلزله های متوسط کاهش می یابد و احتمال فرو ریختن آن ها افزایش می یابد.

فرونشست زمین نقش تشدیدکننده خسارت های زلزله را دارد. حتی ساختمان های سالم تا حدی می توانند لرزش های زلزله را تحمل کنند، اما ساختمان هایی که تحت تأثیر فرونشست ترک خورده اند، ممکن است در اثر عبور ترافیک، باد شدید یا زلزله های خفیف نیز آسیب ببینند یا فرو بریزند. این اثرات، محدود به یک ساختمان نیست و شامل محدوده های گسترده ای از سکونتگاه های شهری و روستایی می شود که نشان دهنده اهمیت کنترل و مدیریت فرونشست، برای کاهش خسارت های احتمالی ناشی از زلزله و حفظ ایمنی جمعیت است.

حدود چهار سال پیش که خبر تخلیه شهرک نیروی هوایی در منطقه خانه اصفهان به دلیل فرونشست ها رسانه ای شد و حتی فیلمی از وضعیت ترک های مشهود در خیابان های این شهرک در شبکه های اجتماعی قرار گرفت، یکی از اعضای هیات امنای شهرک به نوعی این مطلب را تکذیب کرد چرا که معتقد بود با برخی اخبار نادرست، مالکان جدید املاک این شهرک که به نوعی با ساخت و ساز به دنبال نوسازی آن هستند، متضرر می شوند و نباید با زدن برچسب فرونشست تنها به منطقه ای خاص مشکلاتی را برای صاحبان و مالکان آن ایجاد کنیم.

نگاه سیستم مدیریتی در ایران طی سال های گذشته تقریبا به همین منوال بوده است، یعنی تا زمانی که کارد به استخوان نرسد، تمایل زیادی برای حفظ وجهه مثبت، وجود دارد به همین دلیل مثلا ساختمان غول پیکر پلاسکو با وجود هشدارهای فراوان، آتش می گیرد و کار به اطفا و ماجراهای بعد از آن کشیده می شود.

بیت اللهی هم در این باره می گوید اغلب تا زمانی که حوادث و بحران ها رخ ندهد، اقدام جدی در کشور آغاز نمی شود: شدت و خطرات فرونشست زمین برای آینده کشور هنوز به طور ملموس برای مسوولان اجرایی و تصمیم گیران درک نشده است در حالی که مخاطراتی مانند زلزله با خرابی ها و تلفات انسانی به راحتی قابل لمس هستند و باعث حساسیت فوری می شوند، خطر فرونشست زمین هنوز آن طور که کارشناسان مشاهده می کنند، درک نشده است.

او معتقد است که اگر این پدیده به درستی درک شده بود، قطعا اولویت تخصیص اعتبارات به جای پروژه های پرهزینه ای مانند انتقال آب از دریا به فلات مرکزی، معطوف به اقدامات موثر برای کنترل فرونشست زمین می شد. تجربه و تحلیل کارشناسان نشان می دهد که با مدیریت صحیح و اقدامات پیشگیرانه می توان از خسارات جبران ناپذیر در آینده جلوگیری کرد، اما به نظر می رسد این پیام هنوز به سطح تصمیم گیری های کلان منتقل نشده است.

ماهی هر وقت از آب گرفته شود تازه است، اما شاید این ضرب المثل تا چند سال دیگر در مواجهه با مشکلاتی که در بحث های سرزمینی گریبانگیر کشور شده است خاصیت خود را از دست بدهد، بنابراین تا دیر نشده باید این هشدارها را جدی گرفت. در مورد مدیریت منابع آب و کاهش فرونشست زمین به گفته این کارشناس مرکز تحقیقات راه و شهرسازی همچنان می توان اقداماتی مانند کاهش مصرف آب، افزایش تغذیه آبخوان ها، مکان یابی صنایع پرآب، تغییر نوع کشت و زراعت و بهبود روش های آبیاری را انجام داد، اقداماتی که کشورهای دیگر به کار برده شده و موفق بوده است.

نمونه مهم آن کشور ژاپن است که حدود 8-7 دهه پیش با فرونشست شدیدی در دشت های توکیو مواجه بود: در سال 1965، در دشت توکیو ژاپن که شامل اطراف شهر توکیو و نواحی پیرامون آن می شود (مشابه دشت اطراف شهر اصفهان)، نرخ فرونشست زمین سالانه به 12 سانتی متر رسیده بود که از نظر وسعت و شدت فرونشست، بسیار قابل توجه بود و با عدد فرونشست شهر اصفهان قابل مقایسه بود.

با این حال، اقدامات جدی مدیریتی و سخت گیرانه ای در این منطقه انجام شد و در گزارشی که در سال 2003 ارایه گردید، مشخص شد که فرونشست زمین کاملا متوقف شده و نرخ آن به صفر رسیده است. این تجربه نشان می دهد که با مدیریت مناسب و تصمیم گیری اصولی، می توان فرونشست زمین را کنترل و حتی به طور کامل متوقف کرد.

به گفته بیت اللهی این تجربیات در شهرها و کشورهایی مانند شانگهای، تیانجین، اندونزی، تایوان، تگزاس در امریکا و سایر مناطق مشابه نیز اجرا شده و نتایج بسیار موفقیت آمیزی به همراه داشته است. این تجربیات می تواند راهنمای مناسبی برای مدیریت فرونشست زمین در ایران باشد. به شرطی که عزم جدی مدیریتی و درک مشترک اهمیت این مخاطره در برنامه ریزی های آینده و چشم انداز توسعه وجود داشته باشد، قطعا اقدامات موثر می توانند به طور پایدار نتایج مثبتی به همراه داشته باشند.

الگوی کشت و تغییر آن یکی از مهم ترین راهکارهایی است که در این زمینه باید به آن پرداخته شود چرا که بیش از 90 درصد آب های تجدیدپذیر ایران صرف بخش کشاورزی می شود آن هم در شرایطی که در مناطقی که با مشکل فرونشست مواجه هستند، هم اکنون محصولاتی با نیاز آبی بالا کشت می شوند و تأمین آب آن ها از طریق چاه های آب زیرزمینی انجام می گیرد.

رییس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی می گوید: این نوع کشت، با مصرف بالای آب، خود موجب تشدید فرونشست زمین می شود. منظور از تغییر نوع کشت، توقف کشاورزی نیست، بلکه ارتقای بهره وری و افزایش درآمد کشاورزان با مصرف آب کمتر است. با انتخاب محصولات مناسب و روش های مدیریتی موثر، می توان میزان آب مصرفی را کاهش داد و در عین حال درآمد بیشتری برای کشاورزان ایجاد کرد. ویژگی های زمین و اقلیم برخی مناطق، مانند استان های فارس و اصفهان، اجازه کشت محصولاتی مانند برنج را نمی دهد، زیرا نیاز آبی آن ها بسیار بالاست. حتی در استان هایی مانند خوزستان نیز کشت محصولاتی با مصرف بالای آب مشاهده می شود که منجر به هدررفت منابع آبی و تشدید فرونشست زمین می گردد.

نکته دیگر در مورد روش های آبیاری است که در گذشته اغلب آب به شیوه غرقابی و از یک نقطه رها می شد تا تمام زمین را سیراب کند، روشی که از طریق آن تا 70 درصد آب تبخیر می شود در حالی که اکنون روش های مدرن، مانند آبیاری زیرسطحی یا قطره ای، به گونه ای طراحی شده اند که تبخیر آب به حداقل برسد. اجرای روش های آبیاری صحیح باعث می شود مقدار بسیار کمتری آب برای رشد محصولات لازم باشد اما روش های سنتی، با مصرف ده ها برابر آب، باعث افت سطح آب زیرزمینی و تشدید فرونشست زمین می شوند.