عباس عبدی، در هم میهن نوشت: تقریباً روشن است که جامعه ایران خالی از گفت وگوی جدی در داخل یا با خارج است. گفت وگویی که نیاز جامعه ما هم هست. ازاین رو، شاید این پرسش که آیا گفت وگو مفید و موثر است، عجیب باشد. چون به صورت پیش فرض گفت وگو امری پذیرفته شده و مفید تلقی می شود.

به طور قطع منافعی هم دارد. ولی باید سطح انتظارات از گفت وگو را روشن کرد. گفت وگوهایی که ظرفیت توافقات مهم دارند، مستلزم پذیرش پیش فرض هایی روشن است که اگر آن پیش فرض ها از سوی طرفین پذیرفته نشود، اثرات گفت وگو کم دامنه و غیرمهم خواهد شد و چه بسا با شکست مواجه شود.

گفت وگوی موثر چه در داخل کشور و چه در سطح بین الملل مستلزم چنین شرطی است. در این یادداشت می کوشم که پیش فرض های هر دو طرف گفت وگوهای احتمالی را شرح دهم.

پیش از آن نیز معتقدم که علت اصلی شکست برجام این بود که چنین پیش فرضی یا نبود یا به صورت ضمنی پذیرفته شده بود؛ ولی در عمل نقض شد. به عبارت دیگر، مسئله شورای امنیت و غرب فقط با غنی سازی اورانیوم ایران نبود، بلکه با رویکرد ایران در مخالفت با نظم بین الملل بود؛ نظمی که ایران آن را ناعادلانه می دانست و درصدد تغییر آن بود و غنی سازی نیز می توانست یک مولفه مهم برای رفتن در این مسیر و تقابل با نظم جهانی باشد.

برای مثال، هند و پاکستان فراتر از غنی سازی، بمب نیز تولید کردند و فشارهای اندکی را متحمل شدند، چون این بمب را برای مقابله با یکدیگر می خواستند و نه برای عادلانه کردن و به هم زدن نظم جهانی. هر دو کشور نیز کمابیش خود را در ذیل نظم موجود تعریف می کنند. مصداق این مسئله در ماجرای پس از برجام است و آن نپذیرفتن ایران برای مشارکت در گفت وگوهای سوریه و منطقه بود، چون حل مسائل منطقه ای از طریق گفت وگو و با حضور قدرت های جهانی یکی از ویژگی های نظم مزبور است.

تناقض رفتاری ایران آنجا بود که دخالت شورای امنیت و اروپا و ایالات متحده را در مسئله غنی سازی که یک امر داخلی ایران است، پذیرفته بود؛ ولی همکاری و حل مشکل سوریه و منطقه که موضوعی بین المللی و منطقه ای است را نپذیرفت و تصمیم گرفت به تنهایی هدف خود را پیش ببرد. بنابراین، پیش فرض هر گفت وگوی بین المللی، پذیرش نظم موجود جهانی است. این نظم براساس منشور ملل متحد و وجود پنج قدرت دارای حق وتو و احترام به پذیرش مصوبات الزام آور آن است.

بهتر است بگوییم که می توان مصوبات و تصمیمات آن را نپذیرفت، ولی نمی توان با آن مخالفت عملی کرد. در واقع، هم اکنون پس از بحران بالکان، کشور یوگسلاوی سابق به هفت کشور تبدیل شده. ما می توانیم با هیچ یک از این کشورها رابطه نداشته باشیم و آن ها را به رسمیت نشناسیم، ولی نمی توانیم اقدامی علیه آن ها کنیم؛ به طوری که موجودیت آن ها را نقض کنیم. این کار هزینه های جدی دارد. ضمن اینکه آن ها عضو سازمان ملل هستند. گفت وگوی ایران با اروپا و ایالات متحده و حتی چین و روسیه، اگر مبتنی بر پذیرش این پیش فرض باشد، به صورت منطقی نتیجه بخش است، نتیجه بخشی آن دیر و زود دارد، ولی سوخت وسوز ندارد.

محتوای توافق را قدرت طرفین و منطق جاری در این نظام تعیین می کند. درغیراین صورت، آغاز هر گفت وگویی جز اتلاف وقت و یا دستاوردهای موقتی و کم دامنه نتیجه دیگری ندارد. آنچه که اکنون از سیاست خارجی ایران می فهمیم، این است که هنوز این فرض پذیرفته نشده است. پس گفت وگوها نیز بی فایده و در صورت توافق احتمالی نیز بسیار شکننده و کم دامنه خواهد بود. وقت خود و مردم را نیز تلف نباید کرد.

در داخل چطور؟ جالب است که ایران در خارج گفت وگو می کند، ولی در داخل حتی هیچ گفت وگویی صورت نمی گیرد. گفت وگوهای داخل کشور نه پشت میز، بلکه از روی پشت بام و با فاصله زیاد است. که به هر چیز شبیه است، جز گفت وگو. معلوم نیست چرا یک نفر ردصلاحیت می شود، بعد چرا تأیید می شود و حتی رییس جمهور یا دبیر شورای عالی امنیت ملی کشور می شود! دیگران هم بدون کوچک ترین گفت وگویی (چون امکانش نیست) یا انتخابات را تحریم می کنند، یا خودشان براساس ظن و گمان به این تحلیل می رسند که شرکت کنند.

جدی ترین گفت وگوها در اتاق های بازجویی و با طرف های امنیتی و اطلاعاتی صورت می گیرد! که فقط نامش گفت وگوست و رسمش گفت وگو نیست. نبودن گفت وگو در داخل قابل فهم است چون پیش فرض آن وجود ندارد. ولی در خارج گفت وگو هست، در حالی که پیش فرض آن وجود ندارد پس پیشاپیش شکست می خورد.

پیش فرض گفت وگوی داخلی چیست؟ به رسمیت شناختن یکدیگر، پیش فرض اصلی برای هرگونه گفت وگوی داخلی است. گفت وگوی سیاسی با نهادهای امنیتی بی معنا و مبتنی بر بدبینی و بی اعتمادی عدم شناسایی است. ضمن اینکه اصولاً دو طرف هم سنخ نیستند. از این نکته که بگذریم؛ نتیجه گفت وگو را موازنه قوا تعیین می کند. چه در سطح بین الملل و چه در سطح داخلی.

هنگامی که دو شرط مذکور پذیرفته نشود، گفت وگو نه در داخل و نه در خارج شکل نمی گیرد. ولی به مرور موازنه قوا خیلی تغییر می کند. در نتیجه و در مرحله جدید از موازنه قوا حتی اگر شروط قبلی هم پذیرفته شوند، نتیجه مطلوب و مورد انتظار گذشته را نخواهد گرفت و به شکلی باید در حد پذیرش شکست رفتار کرد. همین تصور از نتیجه گفت وگو دلیل اصلی پرهیز از گفت وگو می شود.

در نهایت، ساختار سیاسی وارد چرخه ای معیوب می گردد. چرخه ای که نه می تواند به این گفت وگوها رضایت دهد و نه می تواند از آن پرهیز کند. در نهایت، در چرخه بی تصمیمی و فقدان شجاعت لازم گرفتار می شود تا سرنوشت چه چیزی را رقم بزند. خروج از این وضعیت نیازمند شجاعت تصمیم گیری در بحران است. در صورت ادامه این وضع، کلیت آینده جامعه خود را می توان حدس زد؛ ولی جزییات آن قابل پیش بینی نیست. چون بخشی از متغیرهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران بسیار ناپایدار هستند و حتی واکنش های آن ها می تواند غیرقابل تصور باشند. ایستادن در مرز ناترازی ها خیلی سخت است، چه رسد به اینکه از این مرز عبور شده باشد.