بانک مرکزی در سال های اخیر بار ها تلاش کرده است با اجرای سیاست هایی مانند حراج سکه، بازار طلا را کنترل کند و از شدت نوسانات قیمتی بکاهد. این سیاست ها معمولا با هدف کاهش حباب قیمتی سکه، جذب نقدینگی سرگردان و ایجاد ثبات در بازار انجام می شوند؛ اما در عمل، بسیاری از کارشناسان اقتصادی معتقدند که این اقدامات نه تنها به هدف خود نرسیده اند، بلکه گاه به تشدید بی اعتمادی عمومی و افزایش تنش های بازار منجر شده اند.

به گزارش اقتصاد24، حراج های سکه عملا نتوانسته اند تأثیر ملموسی بر کاهش قیمت ها یا کنترل حباب داشته باشند. یکی از دلایل اصلی این ناکارآمدی، عدم شفافیت در فرآیند عرضه، محدودیت در تعداد سکه های قابل خرید برای هر متقاضی و نبود سازوکار مشخص برای توزیع عادلانه است. در بسیاری از موارد، این حراج ها بیشتر به نفع واسطه ها و دلالان تمام شده اند تا مصرف کنندگان واقعی.

حسین راغفر، اقتصاددان و استاد دانشگاه الزهرا، در گفت وگویی با تجارت نیوز، حراج های سکه را اقدامی بی اثر در کاهش حباب قیمتی دانسته. او می گوید: دولت طلایی را که با ارز 28 هزار و 500 تومان وارد کرده، با دلار 130 هزار تومانی به مردم می فروشد؛ بنابراین مسأله فقط تأمین کسری بودجه دولت است که این تأمین را از طریق افزایش قیمت کالا هایی که وارد کرده انجام می دهد.

این دیدگاه نشان می دهد که حراج های سکه بیشتر جنبه نمادین و تبلیغاتی دارند تا اثرگذاری واقعی بر بازار. در واقع، وقتی سیاست گذار پولی به جای اصلاح ساختار های اقتصادی، به اقدامات مقطعی و پرهزینه روی می آورد، نتیجه ای جز بی اعتمادی عمومی و تشدید نوسانات حاصل نمی شود.

از سوی دیگر، بازار طلا و سکه در ایران به شدت تحت تأثیر عوامل بیرونی مانند نرخ ارز، قیمت جهانی طلا و انتظارات سیاسی قرار دارد. در چنین فضایی، عرضه محدود چند هزار قطعه سکه نمی تواند نقش مؤثری در کنترل بازار ایفا کند. به ویژه زمانی که تقاضا در بازار ناشی از نگرانی های عمومی نسبت به آینده اقتصادی و سیاسی کشور است، سیاست هایی مانند حراج سکه بیشتر به عنوان مسکن موقت عمل می کنند تا درمان ریشه ای.

حتی اگر فرض کنیم که هدف بانک مرکزی از این حراج ها، کاهش حباب قیمتی باشد، باید توجه داشت که حباب زمانی شکل می گیرد که قیمت بازار از ارزش ذاتی کالا فاصله بگیرد. در مورد سکه، این فاصله اغلب ناشی از نوسانات نرخ ارز، انتظارات تورمی و ریسک های سیستماتیک است، نه کمبود عرضه فیزیکی. بنابراین، تا زمانی که سیاست های پولی و ارزی اصلاح نشوند و ریسک های سیاسی کاهش پیدا نکند، حراج های سکه نمی توانند تأثیر پایدار و قابل توجهی بر قیمت ها داشته باشند.

با این مقدمه، مصاحبه با با احمد جانجان، کارشناس مسائل اقتصاد را در ادامه بخوانید:

آقای جانجان! هدف بانک مرکزی از حراج های سکه چیست؟ آیا در کاهش نقدینگی و حباب سکه موثر است؟

-هدف اعلامی حراج سکه این است که یک تخلیه هیجانی در حباب سکه رخ دهد. یعنی ما شاهد کاهش حباب باشیم و فاصله قیمت بازار از ارزش ذاتی اش کم شود. از سوی دیگر جمع آوری نقدینگی کوتاه مدت بدون افزایش نرخ بهره می تواند یک هدف ایضایی باشد. به لحاظ روانی هم یک نوع سیگنال دهی وفور ذخایر و عرضه برای موارد انتظارات تورمی است. اما از نظر اثرگذاری، واقعیت این است که وقتی سکه از محل ذخایر طلا فروخته می شود، ریال هم جمع می شود ولی در مقابل وقتی با کسری بودجه مواجه و مجبور به چاپ ریال می شویم، این جمع آوری نقدینگی دوامی ندارد.

از سوی دیگر حباب سکه تابع سه پارامتر اصلی است؛ یکی انتظارات است که در نرخ ارز و تورم خود را نشان می دهد، دومی ریسک سیاسی و نااطمینانی است و سومین پارامتر هم محدودیت های کانال های نقل و انتقال ارزی واردات و سرمایه گذاری هاست که ما در این سه حوزه با چالش های جدی مواجه هستیم. اثر پیش فروش سکه می تواند روی گزینه اول و سوم قدری اثر بگذارد، اما ریسک های سیاسی و نااطمینانی را اصلا پوشش نمی دهد؛ بنابراین اگر قیمت حراج زیر نرخ بازار تعیین شود، رانت آربیتراژ به وجود می آید و خود حراج یک نوع سوخت منابع به نفع سفته بازی است. با این تفاصیل حراج سکه ممکن است اثر کوتاه مدت داشته باشد ولی پایدار نیست چراکه انضباط پولی و مالی، آزادسازی تدریجی بازارها، کنار گذاشتن قیمت گذاری دستوری و تک نرخی سازی ارز وجود ندارد.

-نمونه های بین المللی وجود دارد، اما نه با ساز و کار رایج در کشور ما. هند که یکی از کشور های پرمصرف در حوزه طلا و زیورآلات زینتی است، اوراق طلای دولتی دارد که برای جایگزینی تقاضای فیزیکی طلاست. البته آنها طلا را با عیار پایین تر مصرف می کنند ولی به لحاظ فصلی تقاضای بالایی دارند و برای پوشش آن از اوراق طلا استفاده می کنند.

از سال 1999 تا 2002 بانک انگلستان حراج طلا داشته ولی برای تغییر ترکیب ذخایرش بوده نه مهار حباب خرده فروشی. ترکیه هم اوراق و سپرده های طلا برای جذب طلای خانگی به نظام مالی دارد. متاسفانه ما اگر هم چنین تجاربی داریم، خودمان تخریب و محدودش کرده ایم چراکه علت رشد قیمت طلا را تشکیل بازار ها می دانستند. ولی واقعیت این است که رشد قیمت طلا به دلیل ریسک های سیستماتیک ساختاری و امنیتی است. طبعا دلایلی که در ایران برای سرکوب این بازار ها استفاده و منجر به عدم توسعه اوراق طلا می شود، یک جامعه ذی نفعانی برای آن وجود دارد که منتفع می شوند. از طرفی بانک مرکزی با حباب سکه ضرب می کند؛ یعنی وقتی به نرخ روز طلای جهانی حساب کنید، متوجه می شوید که این بانک طلای 24 عیار را می گیرد و با عیار پایین تر ضرب می کند. این تبدیل به منبع درآمدی برای بانک مرکزی شده است درصورتی که این رفتار غیرحرفه ای در هیچ جای دنیا سابقه ندارد.

نتیجه حراج های قبلی چرا بی ثمر بوده که الان شاهد این حجم از حباب سکه هستیم؟

-ما باید مبتنی بر یک منطقی اقتصاد خودمان را مدیریت کنیم. در منطق اقتصاد آزاد، حراج مسکن است نه درمان. یعنی اگر شما یک بسته پایدار برای تنظیم گری و رگولاتوری می خواهید باید یک بسته سیاست پولی و مالی قاعده مند و متناسب داشته باشید. بدین معنا که پولی سازی کسری بودجه را متوقف کنید، سقف کسری بودجه شفاف و راه تامین همه اینها مشخص باشد. متاسفانه نظام بودجه ریزی ما به دنبال تراز کردن بودجه است و هرجا دچار کسری می شود در انتها به شکل جمعی خرجی آن را تراز می کنند. به عنوان مثال چند صد بشکه نفت اضافه می کنند و قیمتش را بالا می برند و بعد ادعا می کنند که بودجه تراز شده است. در حالی که به لحاظ ساختاری و ماهوی دارای کسری های بسیار وحشتناکی است که تعیین تکلیف هم نمی شود.

از طرفی نرخ بهره حقیقی مثبت در بازار و منتقل شدن ریسک به اوراق دولتی منجر به ایجاد رکود عمیق در کشور شده است. سیاست های نابخردانه پولی که چند سال گذشته بانک مرکزی اتخاذ کرده و سیاست بسیار غلط کنترل ترازنامه که به هیچکدام از اهداف اصلی اش نرسیده است، باعث می شود تعمیق رکود، پویایی بخش اقتصاد را از بین ببرد. از بین رفتن بخش تولید و صنعت نیز منجر به کاهش سایر درآمد های دولت می شود؛ یعنی از محل اخذ مالیات و حقوق گمرکی شاهد کاهش وحشتناک خواهیم بود که سایر منابع بودجه را مخدوش و متزلزل می کند و منجر به عدم تحقق بودجه می شود.

در حال حاضر شاهد هستیم که قطعی برق و جنگ 12 روزه همه سیاست های پولی و مالی ما را با چالش مواجه کرده است، اما برای آن هیچ پاسخ مناسبی نمی بینم. شما در هیچ کشوری مشاهده نمی کنید که پنج سال سیاست انقباضی وحشتناک ادامه پیدا کند. ما پنج سال است که سیاست کنترل ترازنامه را ادامه می دهیم، اما آیا به اهدافش رسیده است؟ تورم را کنترل کرده است؟ باید پاسخ دهم که خیر! متاسفانه بحران را تعمیق و ترکشش به سایر اجزای اقتصاد برخورد کرده است. از سوی دیگر ما سیاست های شفافی برای مقوله سیاست های ارزی نداریم. یعنی از طرفی یکسان سازی نرخ ارز وجود ندارد و یک رانت خانه چند نرخی در بازار ارز به وجود آورده ایم. به عنوان مثال ظرف سه سال گذشته قریب به هزار همت فقط اختلاف رانت ارز ترجیحی با بازار آزاد بوده است. این تقریبا ده درصد نقدینگی کل کشور است. چگونه می توانیم در چنین شرایطی که یک جیب سوراخ داریم، انتظار داشته باشیم پولش به درد روز مبادای ما بخورد؟

با این تفاصیل می توان گفت نظام ارزی غلط ما عملا ابزار کنترل و هدف گذاری تورم را از دست سیاست گذار پولی کشور خارج می کند؛ بنابراین نمی تواند انتظارات را مهار کند چراکه قواعد منسجم و شفاف ارزی وجود ندارد و همه سلیقه ای، من درآوردی و پر از تبصره ها و موادی است که روز به روز به آن اضافه می شود. از اختلاف بین تبصره ها هم میلیارد ها دلار نصیب یک قشر خاص می شود.

بانک مرکزی چه ابزار های دیگری را برای تنظیم بازار می تواند به کار گیرد؟

-یک منطق غلطی درباره سکه در کشور ما وجود دارد که، چون مهریه از دیرباز به سکه ارتباط داشته متاسفانه یک بستر غلطی ایجاد کرده ایم و مهریه را به سکه گره زده ایم و برای آن هر روز مداخله می کنیم. در ابتدا باید بحث تعیین سکه برای مهریه تغییر کند و از طرف دیگر بانک مرکزی نباید مداخله داشته باشد.

راه جایگزین این است که به سمت توسعه ابزار های جایگزین سکه مانند اوراق طلای دولتی، صندوق های طلا، قرارداد های آتی و اختیار معامله برویم تا بتوانند تقاضا های سفته بازانه و بازار های کاغذی را به سمت خود هدایت کنند و با تعمیق آنها، بازار های کم عمق، اما تعیین کننده قیمت را از دور خارج کنیم. برای این کار هم باید سیاست پولی و ارزی متناسب خودمان را داشته باشیم و دست از این سیاست های من درآوردی برداریم. تجربه همه کشور ها نشان داده که این سیاست ها غلط است و آنها را تغییر دادند و همین باعث شکوفایی اقتصادشان شده است. از این رو باید این سیاست های غلط و تخریب کننده اقتصاد را کنار بگذاریم و با روی آوردن به مبانی اقتصاد آزاد بتوانیم بازارهایمان را به بلوغ کامل برسانیم.