فرارو- ریچارد گرگوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه ای ارمنستان

به نقل از نشریه فارن پالیسی، در رویدادی که از سوی کاخ سفید به عنوان یک پیشرفت تاریخی توصیف شد، دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده، روز 8 اوت میزبان رهبران ارمنستان و جمهوری آذربایجان در واشنگتن بود. این نشست که عنوان نشست صلح به خود گرفت، ابتدا با دیدارهای دوجانبه جداگانه ترامپ با نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان و الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان آغاز شد و در نهایت با امضای یک اعلامیه مشترک توسط هر سه طرف به پایان رسید.

نشست صلح واشنگتن دستاوردهایی فراتر از انتظار و در عین حال کمتر از آنچه در ظاهر به نظر می رسید به همراه داشت. دو نتیجه عملی اجلاس عبارت بودند از: پاراف معاهده صلح دوجانبه میان ارمنستان و آذربایجان توسط وزرای خارجه دو کشور و امضای یک سند مقدماتی درباره ایجاد پروژه ارتباطی منطقه ای توسط سه رییس جمهور. امضای این اعلامیه درباره راه های زمینی و ریلی که با حمایت مستقیم ترامپ انجام شد بازتاب توافقی بود که پس از سال ها مذاکرات دشوار حاصل شده بود.

با این حال، رهبران ارمنستان و آذربایجان در نهایی کردن معاهده صلح ناکام ماندند. آن ها امضای رسمی را به تعویق انداختند و وزرای خارجه تنها متن توافق را پاراف کردند؛ مشروط بر اینکه امضا در آینده زمانی انجام گیرد که ایروان شرایط تحمیلی باکو را بپذیرد. همین موضوع باعث شد این معاهده، علی رغم استقبال دیپلماتیک، در عمل تأثیر اندکی بر حل ریشه های مناقشه دیرینه میان دو کشور داشته باشد.

نخستین سند، یعنی معاهده صلح دوجانبه، در واقع از ماه مارس آماده امضا بود؛ زمانی که حدود 10 دور مذاکره به تدوین یک توافق 17 ماده ای منجر شد. اما باکو همچنان بر شرط گذاری های جدید پافشاری دارد. مهم ترین مطالبه آذربایجان، اصلاح قانون اساسی ارمنستان و حذف هرگونه اشاره به منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی است؛ شرطی که روند نهایی سازی توافق را با ابهام جدی روبه رو کرده است.

با این حال، هم نهایی شدن متن توافق و هم پاراف معاهده صلح را می توان گامی مهم در مسیر پایان دادن به مناقشه قفقاز دانست. همان طور که در تجربه های تاریخی دیده شده، هیچ معاهده صلحی مگر در موارد تسلیم کامل نمی تواند به طور کامل رضایت همه طرف ها را جلب کند. توافق میان ارمنستان و آذربایجان نیز از همین قاعده مستثنا نیست و برای هر دو طرف ترکیبی از عقب نشینی دیپلماتیک و دستاورد سیاسی به همراه دارد.

برای آذربایجان، پیروزی نظامی در جنگ قره باغ 2020 بستر تحمیل شروط بر یک ارمنستان تضعیف شده را فراهم آورد. به همین دلیل، متن توافق کنونی اختلاف ارضی بر سر قره باغ کوهستانی را موضوعی فیصله یافته قلمداد می کند. این بند جنجالی ترین بخش معاهده است، زیرا مناقشه قره باغ ریشه ای عمیق تر از مرزهای کنونی دارد: نزاعی که پیش از استقلال دو کشور آغاز شد، در واپسین روزهای اتحاد جماهیر شوروی شعله ور گردید و در دهه 1990 به جنگی خونین و ویرانگر انجامید؛ جنگی که در آن، این بار ارمنستان دست بالا را پیدا کرد.

نکته ای که توجه بسیاری از ناظران را برانگیخته، غیبت کامل هرگونه اشاره در متن معاهده به سرنوشت حدود 100 هزار ارمنی است که پس از پیروزی نظامی آذربایجان از قره باغ کوهستانی به اجبار آواره شدند. در مقابل، سند صلح صرفاً دو طرف را متعهد می کند هرگونه جدایی طلبی یا افراط گرایی خشونت آمیز را رد کنند و ارمنستان نیز از پیگیری هرگونه چالش حقوقی درباره وضعیت قره باغ صرف نظر نماید.

همچنین در این توافق هیچ اشاره ای به بیش از 20 اسیر جنگی و بازداشتی ارمنی که همچنان در بازداشت آذربایجان به سر می برند، نشده است. این افراد که بسیاری از آن ها با اتهاماتی مشکوک و در چارچوب حقوقی محل تردید بازداشت شده اند، شامل شماری از رهبران پیشین قره باغ هستند که با رأی مستقیم مردم انتخاب شده بودند. سرنوشت این رهبران و زندانیان اکنون بیش از پیش در هاله ای از ابهام قرار گرفته و به یکی از نقاط تاریک توافق تبدیل شده است.

آذربایجان به عنوان پیش شرطی برای امضای معاهده صلح پایدار، از ارمنستان خواسته است که به طور رسمی از مأموریت گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا ، نهادی که پیش تر اختیار میانجی گری در مناقشه قره باغ کوهستانی را بر عهده داشت صرف نظر کند. ارمنستان که راهبرد دیپلماتیک کنونی خود را بر پذیرش ضعف و ضرورت مصالحه استوار کرده، این شرط را پذیرفته است.

با این حال، معاهده در برابر این عقب نشینی دو امتیاز مهم برای ایروان به همراه دارد. نخست آنکه آذربایجان برای نخستین بار مرزهای کنونی ارمنستان را به رسمیت شناخته و از ادعاهای الحاق طلبانه بر سر خاک ارمنستان عقب نشینی کرده است. این تحول می تواند به احیای گفت وگوهای مربوط به ترسیم و تعیین مرزها کمک کند؛ مذاکراتی که از اوایل سال 2025 عملاً متوقف مانده بود.

دومین مؤلفه مهم معاهده برای ارمنستان، تعهد متقابل دو طرف به مبارزه با عدم مدارا و خودداری از تهدید به استفاده از زور است. در متن توافق همچنین عناصر سازنده دیگری گنجانده شده است که می توان به تشکیل یک کمیسیون دوجانبه برای نظارت بر اجرای مفاد، تأکید بر لزوم اقدامات امنیتی و اعتمادساز مشترک و برنامه ریزی برای برقراری روابط دیپلماتیک اشاره کرد.

با وجود این پیشرفت ها، پرسش های جدی درباره نحوه اجرای معاهده باقی مانده است. نبود تضمین بین المللی و فقدان یک ضامن خارجی موجب شده سرمایه گذاری اندکی برای تضمین صلحی پایدار انجام شود. حتی میزبانی دونالد ترامپ از مراسم امضا نیز نتوانست این نگرانی ها را برطرف کند؛ به ویژه آنکه رییس جمهور آمریکا صرفاً به عنوان یک شاهد پای اعلامیه مشترک را امضا کرد.

این ابهامات برای توافقی که بر پایه به رسمیت شناختن نتایج استفاده از زور بنا شده، خطری مضاعف دارد. هر وعده ای که آذربایجان در قالب این معاهده بدهد، در نهایت سابقه ای می سازد که مشروعیت بخش تجاوزات باکو خواهد بود: چه تصمیمش برای آغاز جنگ در سال 2020، چه تصرف کامل قره باغ کوهستانی در سال 2023 و اخراج جمعیت ارمنی آن. به این ترتیب، معاهده عملاً پیروزی یک دولت اقتدارگرا بر یک دموکراسی شکننده را به رسمیت می شناسد.

در کنار معاهده صلح دوجانبه، رهبران ارمنستان و آذربایجان همچنین سندی جداگانه درباره ارتباطات حمل ونقلی به امضا رساندند که تمرکز آن بر توسعه پروژه های جدید جاده ای و ریلی است. این اعلامیه مشترک که امضای ترامپ را نیز در پای خود دارد، چارچوبی را برای ایجاد مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی تعیین می کند.

با وجود نام پرطمطراقش، این توافق در عمل مشوقی مهم برای صلح و ثبات پس از جنگ به شمار می رود. تأکید بر اتصال منطقه ای پس از مناقشه، فرصتی حیاتی برای غلبه بر محدودیت های اقتصادی فراهم می کند که ارمنستان طی سه دهه گذشته به دلیل بسته بودن مرزهایش با ترکیه و آذربایجان متحمل شده است.

توافق مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی همچنین به طور مستقیم بر حاکمیت و تمامیت ارضی ارمنستان تأکید می کند. این بخش از توافق از اهمیت ویژه ای برخوردار است، چراکه آذربایجان پیش تر خواستار ایجاد یک دالان برون مرزی از طریق خاک ارمنستان شده بود. چارچوب جدید، هرگونه اشاره به چنین دالانی را کنار گذاشته و به جای آن، بر ایجاد مسیرهای جاده ای و ریلی تحت کنترل کامل و بی چون وچرای ارمنستان تأکید کرده است.

دومین دستاورد مهم پروژه مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی برای ارمنستان از ماهیت متقابل آن ناشی می شود. مسیرهای جاده ای و ریلی پیش بینی شده صرفاً در خدمت دسترسی آذربایجان نیستند، بلکه برای ایروان نیز امکان حیاتی فراهم می کنند تا بر انزوای نسبی سه دهه ای خود غلبه کند. در بلندمدت، استفاده متقابل ارمنستان از این کریدورها می تواند به گسترش تجارت، افزایش حجم صادرات و واردات از بازارهای دوردست و در نهایت کاهش وابستگی بیش از حد این کشور به روسیه منجر شود.

در همین حال، این پروژه برای آذربایجان نیز یک امتیاز راهبردی کلیدی یعنی تحقق آرزوی دیرینه برای اتصال مستقیم به جمهوری خودمختار نخجوان به همراه دارد. چنین دستاوردی به باکو این امکان را می دهد برای ایفای نقشی محوری به عنوان دروازه ای به آسیای مرکزی نیز قرار می گیرد.

نکته قابل توجه در توافق مربوط به پروژه مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی آن است که بر مشارکت طرف های ثالث به ویژه بر حضور منافع خصوصی آمریکایی نیز تأکید دارد،. سرمایه گذاری شرکت های آمریکایی در این چارچوب با رویکرد تجاری دولت ترامپ به میانجی گری صلح همخوانی دارد و حتی با علاقه شخصی او به یک معامله املاک و مستغلاتی میان ارمنستان و آذربایجان سازگار است.

با این حال، واکنش مسکو به این پروژه برخلاف انتظار منفعلانه و حتی غیرعادی مثبت بوده است؛ گویی کرملین بیش از آنکه تهدیدی ببیند، فرصت را درک کرده است. پس از ناکامی در تضمین امنیت ارمنستان طی سال های اخیر، روسیه اکنون این طرح را امکانی برای بازسازی نفوذ از دست رفته خود می بیند ؛ نه از مسیر قدرت سخت، بلکه از رهگذر ایفای نقشی کلیدی در مدیریت شبکه حمل ونقل جاده ای و ریلی منطقه. حتی اگر پروژه مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی طبق برنامه پیش برود، مسکو همچنان می تواند با تکیه بر عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز اداره شبکه ریلی این کشور توسط شرکت های روسی، نفوذ خود را در قفقاز حفظ کند.

ترکیه نیز از جمله بازیگرانی است که امیدوار است از توافق های جدید بیشترین بهره را ببرد. برای آنکارا، این روند فرصتی فراهم می کند تا با هزینه سیاسی کمتر و بدون برانگیختن خشم باکو، مسیر عادی سازی روابط با ارمنستان را هموار کند. علاوه بر آن، توافق ها به ترکیه اجازه می دهند بار دیگر نقش منطقه ای خود در قفقاز جنوبی را بازیابی کند، به ویژه در شرایطی که روسیه پس از حمله پرهزینه و شکست خورده به اوکراین همچنان درگیر و تضعیف شده است.

هرچند حمایت مستقیم نظامی ترکیه از آذربایجان در جنگ 2020 پیروزی باکو را تسهیل کرد، اما نتایج مورد انتظار آنکارا تحقق نیافت. ترکیه از حضور در قالب نیروی حافظ صلح پس از جنگ کنار گذاشته شد و همچنین از کارگروه سه جانبه ارمنستان آذربایجان روسیه برای گفت وگوهای مربوط به احیای تجارت و حمل ونقل نیز محروم ماند. توافق های اخیر می توانند فرصتی برای جبران این عقب ماندگی باشند.

با این حال، تمام این منافع بالقوه چه برای ترکیه، چه برای دیگر طرف ها به حضور و تعهد بلندمدت بازیگران خارجی در منطقه بستگی دارد. و درست در همین نقطه است که پرسش های جدی مطرح می شود: قفقاز جنوبی هرگز به عنوان یک منافع ملی مستقیم برای ایالات متحده تعریف نشده و معمولاً در چارچوب معادلات بزرگ تر روابط واشنگتن با روسیه، سیاستش در قبال ترکیه و ایران، و حتی نگاهش به آسیای مرکزی جای می گیرد.

رویکرد شخصی دونالد ترامپ در هدایت مذاکرات قفقاز، خود به منبعی از نگرانی تبدیل شده است. دخالت مستقیم رییس جمهور آمریکا در مذاکرات اوایل اوت عمدتاً از طریق کاخ سفید و بدون نقش جدی وزارت خارجه یا شورای امنیت ملی صورت گرفت؛ ابتکاری که به گفته ناظران با کمترین آمادگی و پشتوانه کارشناسی طراحی شد. اکنون که قرار است منافع شرکتی آمریکا عملاً هدایت پروژه مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی را برعهده بگیرند، این بیم وجود دارد که مشارکت واشنگتن بیش از هر چیز تابع سود مالی باشد و در صورت نبود منفعت اقتصادی، به سرعت کاهش یابد.

با این همه، پیشرفت حاصل شده در واشنگتن انکارناپذیر است. پرسش اصلی اما این است که آیا این دستاوردها به صلحی پایدار منجر خواهد شد یا خیر. برای تضمین صلحی واقعی، تلاش بسیار بیشتری لازم است؛ صلحی که نه بر آشتی عمیق و حل ریشه ای مناقشه، بلکه بر نبود خصومت آشکار تعریف می شود. توافق حمل ونقلی موسوم به مسیر ترامپ شاید بتواند چنین نقشی ایفا کند؛ با ایجاد سطحی از وابستگی متقابل اقتصادی که بالقوه می تواند بازدارنده ای در برابر درگیری های آینده باشد و حداقلی از ثبات و امنیت منطقه ای را بازگرداند.