فرارو- 9 شهریورماه را روز قزوین نامگذاری کرده اند زیرا در چنین روزی بود که این شهر از سوی دومین پادشاه صفوی به پایتختی ایران برگزیده شد و تا بیش از نیم سده این جایگاه را حفظ کرد.

به گزارش فرارو، شاه طهماسب اول (حکومت 1524-1576 میلادی)، دومین پادشاه دودمان صفوی، در نیمه دوم سلطنت خود تصمیم به انتقال پایتخت از تبریز به قزوین گرفت. این تصمیم، که در میانه سده دهم هجری قمری عملی شد، یکی از نقاط عطف در تاریخ صفویان بود و نشان دهنده گذار از یک دولت عشایری-نظامی به امپراتوری متمرکزتر و باثبات تر به شمار می رود.

در حالی که تبریز، پایتخت اولیه صفویان، به دلیل موقعیت مرزی اش بارها مورد هجوم عثمانی ها قرار گرفته بود، قزوین با موقعیت مرکزی تر و امن تر، فرصتی برای بازسازی اداری و فرهنگی فراهم کرد. این انتقال نه تنها پاسخی به تهدیدات خارجی بود، بلکه بخشی از سیاست های داخلی طهماسب برای کاهش نفوذ قبایل قزلباش و تقویت عناصر ایرانی در حکومت به حساب می آمد.

در اوایل سلطنت طهماسب، که تنها ده ساله بود وقتی تاج بر سر گذاشت، امپراتوری صفوی با بحران های متعددی روبرو بود. پس از مرگ پدرش شاه اسماعیل اول در 1524 میلادی، شورش های داخلی میان امرای قزلباش قبایل ترکمان وفادار به صفویان قدرت مرکزی را تضعیف کرد. طهماسب با کمک مادرش و وزرای وفادار، این شورش ها را سرکوب کرد و تا دهه 1530 میلادی، کنترل را به دست گرفت. اما تهدید اصلی از غرب می آمد: امپراتوری عثمانی تحت سلطان سلیمان قانونی، که با ایدئولوژی سنی در برابر شیعه صفوی قرار داشت، چندین بار به ایران حمله کرد. در سال 1534-1535 میلادی، عثمانی ها تبریز را اشغال کردند و سیاست "زمین سوخته" طهماسب سوزاندن مزارع و منابع برای عقب نشینی دشمن اگرچه مؤثر بود، اما شهر را ویران کرد. این حملات تا دهه 1550 ادامه یافت و تبریز را به هدفی آسان تبدیل کرد.

در شرق نیز، ازبکان سنی مذهب به خراسان حمله می کردند و مرزها را ناامن می ساختند. طهماسب، که به تشیع دوازده امامی پایبند بود، نیاز به پایتختی داشت که بتواند بر هر دو جبهه نظارت کند. صلح آماسیه در 1555 میلادی با عثمانی ها، که مرزها را تثبیت کرد و عراق را به عثمانی سپرد، فرصتی موقت برای بازسازی فراهم آورد. اما طهماسب می دانست که تبریز، تنها 150 کیلومتر از مرز عثمانی فاصله داشت، همچنان آسیب پذیر است. این زمینه ها او را به فکر انتقال پایتخت انداخت.

تصمیم طهماسب برای انتخاب قزوین بر پایه چندین دلیل منطقی و استراتژیک استوار بود. نخست، امنیت نظامی: قزوین حدود 500 کیلومتر شرق تر از تبریز و نزدیک تر به دریای خزر قرار داشت، که آن را از حملات مستقیم عثمانی دور می کرد. این شهر، که از دوران ساسانیان تا مغولان بخشی از جاده ابریشم بود، کمتر در معرض هجوم قرار داشت و اجازه می داد تا شاه بر دفاع از مرزهای غربی تمرکز کند بدون اینکه پایتخت در خطر باشد.

دوم، موقعیت مرکزی و اداری: قزوین در قلب فلات ایران قرار داشت و اتصال بهتری به استان های شرقی مانند خراسان فراهم می کرد، جایی که تهدید ازبکان جدی بود. این موقعیت به طهماسب کمک کرد تا کنترل بر مناطق دورافتاده ای مانند گیلان، گرجستان و شیروان را افزایش دهد. علاوه بر این، آب و هوای معتدل و منابع طبیعی قزوین از جمله باغ ها و معادن پایه ای برای توسعه اقتصادی بود.

سوم، اصلاحات سیاسی و مذهبی: طهماسب می خواست نفوذ قزلباش های ترکمان را، که پایگاه شان در آذربایجان بود، کاهش دهد. انتقال به قزوین، شهری با جمعیت غیرقزلباش و سابقه سنی گری، فرصتی برای تقویت بوروکراسی ایرانی (تاجیک) و ادغام عناصر جدید مانند بردگان گرجی و چرکسی در دربار بود. این سیاست بخشی از تلاش برای مرکزی سازی قدرت بود و با پایان دادن به سنت کوچ نشینی ترکی-مغولی، امپراتوری را به سمت حکومت شهری سوق داد. همچنین، طهماسب با گسترش بناهای شیعی مانند حرم شاهزاده حسین، تشیع را در قزوین تقویت کرد تا ایدئولوژی صفوی را تثبیت کند.

مقدمات انتقال از دهه 1540 میلادی آغاز شد. طهماسب از سال 1544 میلادی زمین هایی در قزوین خریداری کرد و ساختمان های اداری را توسعه داد. انتقال رسمی پس از صلح آماسیه رخ داد و با ساخت باغ سعادت آباد و عمارت چهل ستون همراه بود، که نمادی از عصر جدید شد. هزاران کارگر، معمار و مهاجر از جمله علمای شیعه از جبل عامل لبنان به شهر آمدند و قزوین به مرکز تجارت، هنر و مذهب تبدیل شد. گزارش های اروپایی، مانند سفرنامه میشل ممبره ونیزی، از شکوه دربار در قزوین سخن می گویند.

ژان شاردن که در مجموع یازده سال در دوره صفویان (70 1664 و 77 1671 میلادی) در ایران بوده در سال 1674 میلادی در شهر قزوین چهار ماه اقامت می کند و درباره آن می نویسد:

قزوین شهر بزرگ و زیبایی است که در دشتی وسیع واقع در سه فرسنگی کوه الوند بنا شده است… دوازده هزارخانه و صد هزار تن جمعیّت دارد. صد خانوار یهودی، و چهل خانوار مسیحی در این شهر به سر می برند. میدان شاه که اسب دوانی نیز در آن جا به عمل می آید زیباترین نقاط این شهر است… قزوین مسجد بسیار ندارد… بعد از مسجد مهم ترین و مجلل ترین عمارات قزوین مدارسی است که طلاّب علوم دینی در آن تحصیل می کنند… آنچه قزوین را در انظار بینندگان باشکوه و رفیع می نماید کاخها و خانه های قصرآسای بزرگان و اعیان شهر است که همه تماشایی و دیدنی است…

با این حال، چالش هایی وجود داشت. برخی امرای قزلباش با انتقال مخالفت کردند، زیرا آن را تهدیدی برای پایگاه سنتی شان می دانستند. طهماسب با ازدواج های سیاسی و انتصاب های جدید، این مخالفت ها را مدیریت کرد. همچنین، شهر جدید نیاز به سرمایه گذاری عظیم داشت، که از طریق مالیات و تجارت تأمین شد.

قزوین برای حدود نیم قرن (تا انتقال به اصفهان توسط شاه عباس در 1598 میلادی) پایتخت باقی ماند و دارالسلطنه نامیده شد. این دوره با شکوفایی فرهنگی همراه بود: توسعه تاریخ نگاری صفوی، ساخت بناهای باشکوه و تقویت روابط دیپلماتیک. تصمیم طهماسب امپراتوری را از تهدیدات خارجی نجات داد و پایه ای برای عصر طلایی صفویان گذاشت. همان طور که منابع تاریخی مانند خلاصه التواریخ اشاره می کنند، این انتقال نمادی از تحول صفویان به دولتی متمرکز و شیعه محور بود.

با هر نگاهی صفویان در نخسین دوران قدرت گیری خود وابسط به عشایر و قبایل قزلباش بودند که بشدت از تمرکز قدرت وحشت داشتند. ایران نیز در دهه ها و حتی قرن های پیش از آن صرفا به صورت ملوک الطوایفی اداره می شد و ایلخانان و روسای قبایل با تضمین پرداخت مالیات به شاهان، بر بخش های وسیعی از ایران حکومت می کردند. حتی تبریز در زمان شاه اسماعیل صفوی صرفا مرکز تجمع قبایل قزلباش بود.

اما قزوین تغییری بزرگ در این الگوی ملوک الطوایفی بود. این شهر وابستگی به قبایل و ایلات بزرگ قزلباش نداشت و خاستگاه هیچکدام از آنها نبود. قزوین تنها و تنها انتخاب پادشاه برای محل استقرار حکومتش بود. در واقع قزوین موقعیتی شبیه به تهران در زمان آقا محمدخان قاجار داشت. نقطه آغازی برای استقرار متمرکز دستگاه دولت در یکجا و اعمال قدرت از آنجا به تمام نقاط کشور. جایی که تمام تصمیمات در آنجا گرفته می شد و به دوردست ترن نقاط برای اجرا فرستاده می شد.

قزوین نقطه آغاز این تمرکز جدید در ساختار قدرت در ایران بعد از اسلام بود. نخستین تمرین دولت متمرکز در ایران که بعدها با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت در زمان شاه عباس به اوج خود رسید. میراثی تهران در زمان قاجار آن را به ارث برد و بهترین نحو تا به اکنون آن را پاس داشته است.