آرش ملکی، پژوهشگر حقوق بین الملل در هم میهن نوشت: درحالی که مردم در دیگر نقاط جهان با اخبار نامزدی فوق ستاره موسیقی پاپ، و تاریخ عرضه گوشی آیفون سری 17 سرگرم هستند، ایرانیان در یکی از حساس ترین دوره های تاریخ معاصر عقب گردِ اختلاف هسته ای با غرب و موج سنگینِ تحریم های چندجانبه را به انتظار نشسته اند. مکانیسم ماشه کلیدواژه فراگیرِ این روزها است، و افواه به عنوان قرینه ای از دشواری معیشت خود از نحسی آن سخن می گویند.

پیرامون این مفهوم، نکته ای مغفول مانده که عموماً عامل سوءتفاهم است و اسباب دور جدیدی از حملات بی رحمانه به روحانی و ظریف. نکته این است که در متونِ برجام و قطعنامه 2231، کلمات مکانیسم ماشه ، Snapback و امثال اینها وجود ندارند. آنچه اکنون شاهد اجرای آن هستیم، مقررات پیش بینی شده در بندهای 36 و 37 برجام (موسوم به مکانیسم حل اختلاف) است.

بر اساس موازین مندرج در این بندها، اگر ایران از اجرای تعهدات برجامی خودداری، یا هر اختلافی درباره مفاد این سند میان اعضا پدید آید، در مرحله نخست طرفِ شاکی موضوع را به کمیسیون برجام (متشکل از دیپلمات های ارشد) ارجاع می دهد. چنانچه این کمیسیون در یک بازه 15 روزه قادر به حل مسئله نبود، موضوع نزد وزرای خارجه دولت های عضو مطرح می شود.

در گام بعدی، یک هیئت مشورتی 15 روز زمان دارد به موضوع رسیدگی، و یک راه حل توصیه ای در این رابطه ارائه نماید. این راه حل ظرف پنج روز در جمع وزرای امور خارجه بررسی خواهد شد. اگر اختلاف همچنان حل نشده باقی ماند، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع، و این نهاد ظرف 30 روز درباره تداوم عدم اجرای شش قطعنامه تحریمی (شامل قطعنامه های 1696.1737، 1747.1803، 1835، و 1929) تصمیم خواهد گرفت.

اگر این شورا ایران را مستحق بازگشت تحریم های مرتبط با برنامه هسته ای شناخت، در این حالت اِسنپ بک روی داده، و (به تعبیری) ستون فقراتِ برجام شکسته شده است. پیرامون محتوای برجام، قطعنامه 2231 و بیانیه های دیپلماتیکِ مربوطه تحلیل های حقوقی و سیاسی بی شماری ارئه شده، و پرداختن به آن ها جز تکرار مکررات نیست. لیکن آنچه در فضای کنونی اهمیت دارد علل پدید آمدنِ وضع موجود، و چشم انداز آینده است.

انعقاد برجام در یک نگاه کلی، تصمیم عقلانی ایران در مواجهه با چالش هسته ای با غرب بود. از ابتدای تاریخ تاکنون هیچ اختلاف بین المللی جز با توسل به دو روش ختم نشده است: روش فتح و غلبه که مستلزم جنگ و کاربست نیروی نظامی است، و روش مسالمت آمیز که تحقق آن اجرای روش های حقوقی و سیاسی معینی را الزام دارد.

آنچه در دو دهه اخیر سبب شد که ایران و غرب به مسیر تقابل بروند هم یک اختلاف بین المللی بود؛ اختلاف بر سر صلح آمیز بودن یا نبودن فعالیت های هسته ای در ایران. ارزیابی مسیری که ایران در موضوع هسته ای پیموده، بدون اشاره به نقش معجزه هزاره سوم بی فایده است.

او که از درک مناسبات واقعی جهان کاملاً عاجز بود، دون کیشوت وار سنگ اختلاف هسته ای را به اعماق چاه توهمات خود انداخت، تا مهمترین سازمان بین المللی در جهان ایران را تهدیدکننده صلح و امنیت بین المللی لقب دهد، و تصویر عمومی کشور بار دیگر پس از ماجرای تسخیر سفارت ایالات متحده نزد جهانیان به شدت مخدوش شود. با این اوصاف، دولت احمدی نژاد تا پیش از آن که مسئله هسته ای را به آستانه جنگ برساند از قدرت کنار رفت تا ایران پس از شش سال تقابل بی فایده، حل اختلاف هسته ای را به مذاکره بسپارد.

برجام (با تمام انتقاداتی که بدان وارد است) در تنش زدایی از روابط ایران و غرب نقشی تعیین کننده ایفاء نمود، و توانست آتش اختلاف هسته ای را مهار کند. با این وصف، آتش زیرِ خاکستر به واسطه تحولات داخلی در ایران و ایالات متحده پس از سه سال دوباره زبانه کشید، و با سوزاندنِ مهمترین دستاورد دیپلماتیکِ دولت روحانی، ایران را به دایره تهدید صلح و امنیت بین المللی، که ده سال قبل پس از طی شدنِ هفت خان مذاکرات از آن گذشته بود بازگرداند.

حال اگر شورای امنیت گام آخر را بردارد، و ماشه را روی برجام بچکاند، پیکارِ تحریم های چندجانبه منافع ایران را نشانه خواهند رفت تا کشور در وضعیتی بس خطرناک قرار بگیرد؛ خطرناک از این حیث که برای اَعمال دولت ایران چالش مشروعیتی پدید می آید، و منافع ملی کشور به سادگی از سوی دیگر دولت ها مورد معامله و چانه زنی قرار خواهند گرفت؛ جدا از پیامدهای اقتصادی این رویداد که می تواند همچون گذشته به وقوع ناآرامی در کشور منجر شود.

علاوه بر این، بخش قابل توجهی از تحریم های یک جانبه (ایالات متحده، اتحادیه اروپا و…) که تاکنون مدعی نامشروع بودنِ آن ها بودیم در ظرف مشروعیتِ حقوقی بین المللی قرار خواهند گرفت. همچنین، پرونده ای که ایران در دیوان بین المللی دادگستری علیه ایالات متحده در دست رسیدگی دارد (موسوم به نقض ادعایی عهدنامه مودت 1955) هم از بازگشت تحریم های سازمان ملل متحد تأثیر خواهد پذیرفت.

در کلیت تحققِ اِسنپ بک که وقوع آن بیش از هر زمان دیگری محتمل به نظر می رسد هیچ منفعتی برای ایران نداشته، و متولیان امر در دبیرخانه شعام و وزارت امور خارجه نباید به منظور مقابله با آن ثانیه ای را از دست بدهند. هر غفلتی در این زمینه برای کشور خسارت بار خواهد بود.