فرارو- جفری منکوف، پژوهشگر برجسته اندیشکده مطالعات راهبردی دانشگاه دفاع ملی ایالات متحده

به نقل از نشریه فارن پالیسی، نشست 8 اوت در واشنگتن میان نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان و الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان، نقطه عطفی در کشمکش چند دهه ای این دو همسایه قفقاز جنوبی به شمار می رود. دو کشور یک توافق نامه چارچوبی امضا کردند که می تواند به نزاعی پایان دهد که ریشه های آن پیش از استقلالشان از اتحاد جماهیر شوروی آغاز شده بود. این توافق همچنین می تواند درهای تجارت و سرمایه گذاری منطقه ای را بگشاید و ایالات متحده را به بازیگری مهم در منطقه ای تبدیل کند که سال ها تحت نفوذ روسیه، ترکیه و ایران قرار داشت.

این توافق مقدماتی که ماه ها برای تحقق آن تلاش شده بود، یکی از جدی ترین ورودهای واشنگتن به حوزه پساشوروی را نمایندگی می کند. امضای این توافق، روایت رایج مبنی بر اینکه دولت ترامپ به دنبال عقب نشینی از تعهدات بین المللی یا واگذاری حوزه نفوذ به کرملین است را پیچیده تر کرده است. با این حال، توافق همچنان ناقص مانده و خطرات واقعی برای منطقه و ایالات متحده در خود دارد.

توافق چارچوبی نشان می دهد هر دو طرف به این جمع بندی رسیده اند که زمان برای جست وجوی صلحی پایدار فرا رسیده است؛ صلحی که نه تنها می تواند به نزاع دیرینه میان باکو و ایروان پایان دهد، بلکه بر گسست های جغرافیایی و سیاسی ای غلبه کند که قفقاز جنوبی را دهه ها گرفتار کرده است. یک مقام دخیل در این روند گفت دولت ترامپ انتظار دارد معاهده صلح نهایی تا پایان سال 2026 امضا و تصویب شود. با این حال، تحقق این هدف مستلزم آن است که همه طرف ها از جمله ایالات متحده به تعهدات خود عمل کنند و به پرسش های بی پاسخ پاسخ دهند.

نزاع میان ارمنستان و آذربایجان سال ها دلیل اصلی تکه تکه شدن قفقاز جنوبی و حاشیه نشینی راهبردی آن بوده است. این نزاع همچنین سلطه روسیه بر منطقه را ممکن کرده است، زیرا مسکو از دهه 1990 تلاش کرده مانع هر راه حل نهایی شود و دو طرف یعنی باکو و ایروان را وادار کند به کرملین به عنوان داور و تأمین کننده امنیت تکیه کنند. مداخله روسیه از یک سو مانع تشدید درگیری شد اما از سوی دیگر اجازه نداد راه حلی پایدار شکل بگیرد که به دو کشور امکان دهد سرنوشت خود را تعیین کنند.

پیروزی قاطع آذربایجان در جنگ دوم قره باغ در سال 2020 و بازپس گیری آخرین بخش های قره باغ کوهستانی تحت کنترل ارامنه در اواخر 2023 واقعیتی تازه ایجاد کرد. پاشینیان دریافت که شکست سنگین نظامی، از دست رفتن قره باغ و فرار ساکنان ارمنی آن نه تنها صلح را ضروری کرده، بلکه فرصتی تاریخی برای پایان دائمی منازعه فراهم آورده است. در حالی که ایروان مشتاق توافق بود، باکو مدتی طولانی مردد ماند. رهبران آذربایجان می دانستند برگ های برنده در دستشان است و می توانند خواسته های حداکثری مطرح کنند.

با این حال، خطوط کلی توافق صلح مدت هاست مشخص شده است: شناسایی متقابل تمامیت ارضی (از جمله پذیرش کنترل آذربایجان بر قره باغ کوهستانی سابق)، تعیین مرزها صرف نظر از دعاوی حقوقی و عادی سازی روابط دیپلماتیک. باکو و ایروان در ماه مارس اعلام کردند که بر سر چارچوب چنین توافقی به تفاهم رسیده اند. اکنون، دو کشور با پشتیبانی آمریکا باید از این چارچوب فراتر روند و یک معاهده صلح پایدار امضا کنند.

با این حال، موانع کلیدی همچنان باقی مانده اند. درخواست باکو برای ایجاد کریدوری از خاک ارمنستان به منظور اتصال بخش اصلی آذربایجان به جمهوری خودمختار نخجوان و نیز ضرورت اصلاح قانون اساسی ارمنستان تا دولت های آینده ناگزیر به پذیرش از دست رفتن قره باغ کوهستانی شوند، از مهم ترین چالش ها به شمار می روند. در کنار این، بسیج ملی گرایانه علیه ارمنستان همچنان یکی از پایه های مشروعیت سیاسی علی اف محسوب می شود.

موضوع کریدور نخجوان حساس ترین بخش مذاکرات بود. نه ارمنستان و نه آذربایجان تمایلی نداشتند که نیروهای روسی تأمین مسیر ترانزیت را برعهده بگیرند؛ وظیفه ای که طبق توافق آتش بس 2020 به مسکو سپرده شده بود. ایروان هرگونه حضور خارجی را تهدیدی علیه حاکمیت خود می دانست، در حالی که باکو بر دسترسی بدون مانع به نخجوان پافشاری می کرد. تهدیدهای آذربایجان برای تصرف نظامی این مسیر و مناطق اطراف آن در خاک ارمنستان نیز گره کار را کورتر کرد. در این میان، یکی از عناصر کلیدی دیپلماسی پشت پرده واشنگتن پیشنهادی بود که ایالات متحده حق انحصاری توسعه و مدیریت کریدور را بر عهده گیرد.

یک توافق صلح جامع میان ارمنستان و آذربایجان منافع عظیمی برای منطقه خواهد داشت. این توافق، آذربایجان را در برابر احیای دوباره مسئله قره باغ ایمن می کند و همزمان ارمنستان را از خطر تجاوز باکو برای تصرف کریدور نجات می دهد. در قالب چنین صلحی، آذربایجان به شراکت راهبردی نزدیک تری با واشنگتن دست خواهد یافت؛ شراکتی که سرمایه گذاری در بخش انرژی و زیرساخت از جمله طرح کابل فیبر نوری فراخزر و لغو محدودیت های همکاری دفاعی را به همراه خواهد داشت و دست باکو را در برابر رقبای منطقه ای چون روسیه و ایران تقویت خواهد کرد. ارمنستان نیز از همکاری امنیتی نزدیک تر با آمریکا و گشایش مرزهای بسته با آذربایجان و ترکیه سود خواهد برد؛ مرزهایی که از دهه 1990 به روی این کشور بسته مانده اند.

با گشایش مرزها، ارمنستان فرصت خواهد یافت که به شبکه های تجارت و ترانزیت منطقه ای؛ شبکه هایی که سال ها از آن کنار گذاشته شده بود دوباره متصل شود و از مزایای اقتصادی آن بهره برداری کند. عادی سازی روابط با ترکیه نیز می تواند به سرعت در دستور کار قرار گیرد، هرچند سایه سنگین تنش های تاریخی و به ویژه کشتار گسترده ارامنه در جنگ جهانی اول همچنان بر روابط دو کشور سنگینی می کند.

باز شدن مسیرهای ترانزیت نه تنها به رفع تکه تکه گی دیرینه قفقاز جنوبی کمک خواهد کرد، بلکه جایگاه منطقه را به عنوان حلقه ای حیاتی میان اروپا و آسیا تقویت خواهد کرد. علاوه بر آن، توسعه کریدور میانی ؛ مسیری که از چین آغاز می شود، از آسیای مرکزی و دریای خزر عبور می کند و به اروپا می رسد، جذابیت اقتصادی منطقه را دوچندان خواهد کرد. این کریدور، که واشنگتن مدت هاست توسعه آن را به عنوان راهی برای کاهش نفوذ روسیه در اوراسیا دنبال می کند، اکنون می تواند با صلح قفقاز جنوبی شتابی تازه بگیرد.

با وجود همه منافعی که یک توافق دائمی می تواند برای باکو، ایروان و کل قفقاز جنوبی رقم بزند، مسیر رسیدن به آن همچنان دشوار و پرپیچ وخم است. پایبند نگه داشتن هر دو کشور تا لحظه امضا و تصویب معاهده نیازمند مراقبت و پیگیری مداوم خواهد بود. در باکو، هرگونه تأخیر یا شکست در عملی شدن وعده ها از جمله لغو محدودیت های همکاری امنیتی آمریکا آذربایجان در کنگره می تواند انگیزه ها را برای ادامه مسیر صلح تضعیف کند. در ایروان نیز، هرچند دولت پاشینیان به توافق وفادار است، اما بی ثباتی سیاسی و حتی زمزمه های کودتا از سوی مخالفان توافق، می تواند همه چیز را به خطر اندازد.

توافق چارچوبی هنوز برخی نگرانی های بنیادی ارمنستان را رفع نکرده است: خروج نیروهای آذربایجان از بخش های کوچکی از خاک ارمنستان که همچنان در کنترل دارند، تعیین تکلیف وضعیت هزاران پناهجوی ارمنی قره باغ و فشار باکو برای تغییر قانون اساسی ایروان. از سوی دیگر، سطح اعتماد میان دو ملت پس از سه دهه جنگ و ویرانی متقابل در پایین ترین حد قرار دارد. روند صلح تا امروز عمدتاً از بالا به پایین پیش رفته است؛ اما جلب حمایت از پایین یعنی جامعه مدنی و مردم عادی فرآیندی بسیار زمان برتر و دشوارتر خواهد بود.

اما چالش دیگری نیز از تصمیم واشنگتن برای پررنگ تر شدن در قفقاز جنوبی برمی خیزد: هم روسیه و هم ایران حتی حضور صرفاً تجاری ایالات متحده در این منطقه را خصمانه می دانند. حملات روسیه به تأسیسات انرژی آذربایجان در اوکراین، درست پس از مراسم امضا در کاخ سفید، پیام روشنی از نارضایتی کرملین بود. تهران هم هشدار داده که حضور آمریکا در قفقاز خط قرمزی است که تحمل نخواهد کرد.

با این حال، جنگ فرسایشی روسیه در اوکراین فرصتی کم سابقه در اختیار آمریکا و دیگر قدرت های خارجی قرار داده است تا معادلات منطقه ای را در جغرافیایی که مسکو همچنان حیاط خلوت خود می داند، تغییر دهند. با وجود این، نگرانی در میان ناظران محلی پابرجاست: جاه طلبی روسیه برای هژمونی منطقه ای هرگز از بین نرفته و کرملین ممکن است پس از رهایی نیروهایش از باتلاق اوکراین، به دنبال تسویه حسابی تازه در قفقاز و فراتر از آن برآید.

در ماه های اخیر، روابط روسیه و آذربایجان به جنگ لفظی کشیده شده است؛ پس از آنکه پدافند هوایی روسیه یک پرواز مسافربری خطوط هوایی آذربایجان را سرنگون کرد و جان 38 نفر را گرفت. همزمان، هواداران پاشینیان، مسکو را به طراحی توطئه هایی برای براندازی نخست وزیر ارمنستان متهم می کنند. روسیه همچنان ابزارهای نفوذ قدرتمندی در ایروان دارد: از سلطه بر اقتصاد گرفته تا کنترل زیرساخت های حیاتی مانند تنها نیروگاه هسته ای کشور و شبکه های نفوذ عمیق در کلیسای رسولی ارمنی.

کاخ سفید امیدوار است ترکیبی از سرمایه گذاری های تجاری آمریکا و همکاری امنیتی نزدیک تر با باکو و ایروان، بازدارندگی کافی ایجاد کند تا مسکو و تهران نتوانند نظم نوپای منطقه را به چالش بکشند. اما این یک قمار پرریسک است. اگر واشنگتن در این بازی بازنده شود، پرسش اساسی باقی خواهد ماند: آیا ایالات متحده آماده است ریسک درگیری مستقیم با روسیه یا ایران در قفقاز را به جان بخرد؟

با وجود این نگرانی ها، توافق چارچوبی ارمنستان و آذربایجان گامی مهم به سوی پایان یکی از تلخ ترین منازعات منطقه است. رسیدن به این نقطه نیازمند شجاعت سیاسی در باکو و ایروان و همچنین پشتکار و خلاقیت از سوی ایالات متحده است. به هر شکل، این توافق آغازگر دوره ای تازه در قفقاز جنوبی به شمار می رود.