اقدام شهرداری تهران برای پس گرفتن ساختمان هایش از نهادهای مدنی، آخرین بار همین چند روز قبل بود، تعطیلی ساختمان انجمن صنفی روزنامه نگاران تهران درحالی خبرساز شد که قبل تر هم شاهد تجربه ی مشابهی در شهر بودیم، خانه اندیشمندان علوم انسانی و البته انجمن جامعه شناسی ایران با همین سرنوشت مواجه شدند؛ همه این سه مورد دو وجه مشترک دارند، اول این که شهرداری تهران درباره مالکیت ساختمان ها ادعا دارد، دوم این که سمت وسوی نگرش نهادهای گفته شده با نگرش مدیران فعلی شهر تهران متفاوت است.

به گزارش خبرآنلاین، شاید برای همین هست که برخی معتقدند اقدام شهرداری برای پس گرفتن ساختمان هایش از روی تنگ نظری است، درحالی که به نظر می رسد اگر شهرداری قرار باشد با حسن نیت و مبتنی با قانون شهر رفتار کند حداقل درخصوص نهادهای مدنی باید رویکرد حمایت گر داشته باشد، آن هم درحالی که شهردار تهران هر هفته در جلسه هیات دولتی شرکت می کند که تک واژه منتسب به آن وفاق است.

حسین ایمانی جاجرمی یک جامعه شناس است، او استاد دانشگاه تهران است و بیشتر در حوزه شهر مطالعه می کند، ایمانی جاجرمی معتقد است درحالی که بدنه ی نهادهای مدنی در جامعه ی ایرانی نحیف است انتظار می رود شهرداری تهران برای فربه کردن آن تلاش کند، نه این که با اقدام هایی از جنس پس گرفتن ساختمان سنگی در مسیر توسعه نهادهای مدنی شود.

این جامعه شناس می گوید: در همه جای دنیا به ویژه در شهرهای پیشرفته شهرداری ها از فعالیت های مدنی، فرهنگی و هنری حمایت سخاوتمندانه ای می کنند، زیرا این فعالیت ها در دنیایی که بازار و پول معیار همه چیز شده ارزشمند هستند. افرادی که برای هنر، فرهنگ، روزنامه نگاری، آموزش جامعه شناسی و امثال آن فعالیت می کنند، باید مورد حمایت قرار گیرند. قانون شهرداری ها و شوراها نیز وظیفه مدیریت شهری را حمایت از این فعالیت ها از جمله ارائه کمک های مالی برای آموزش، پرورش و فرهنگ تعیین کرده است. اما متأسفانه در تهران به جای توسعه این فعالیت ها شاهد رفتارهایی هستیم که این نهادها را محدود می کند.

نظر شما درباره اقدام اخیر شهرداری تهران در تعطیلی نهادهایی مانند انجمن جامعه شناسی، خانه اندیشمندان علوم انسانی و انجمن صنفی روزنامه نگاران چیست؟

این اقدامات با وظایف قانونی مدیریت شهری در زمینه اجتماعی و فرهنگی منافات دارد و جای شگفتی و تاسف دارد. چنین اقداماتی با قوانین مدیریت شهری مانند بند 6 ماده 55 قانون شهرداری ها برای حمایت از مؤسسات فرهنگی و اجتماعی و بند 7 ماده 80 قانون شوراها برای تأسیس انجمن های اجتماعی و فرهنگی تعارض دارد. شهرداری موظف به حمایت از چنین نهادهایی (مانند مراکز فکری علوم انسانی و انجمن های صنفی رسانه) است، نه بازپس گیری فضاهای آن ها که منجر به اختلال در فعالیت های فرهنگی (مانند همایش های اندیشمندان) و اجتماعی (مانند حمایت از حقوق روزنامه نگاران) می شود.

این اقدامات پیامدهای منفی در حوزه کاهش مشارکت مدنی یا فعالیت های داوطلبانه خواهد داشت. تخلیه آن ها بدون ارائه جایگزین، مشارکت عمومی را کاهش می دهد حتی اگر بر اساس حکم قضایی (مانند ابطال قرارداد) باشد، شهرداری می توانست از طریق مذاکره یا واگذاری جدید حمایت کند، اما رویکرد بازپس گیری نشان دهنده اولویت مدیریت املاک بر حمایت فرهنگی است.

چرا وجود این نهادهای مدنی برای شهر اهمیت دارند؟

این نهادها در واقع بخشی از زیرساخت های اجتماعی شهر هستند. خانه اندیشمندان علوم انسانی جایی است که افراد گرد هم می آیند و فعالیت های فرهنگی و اجتماعی شکل می گیرد؛ یا انجمن جامعه شناسی که در کنار دانشگاه، آموزش های اجتماعی را با هزینه ای ناچیز برعهده دارد. این مراکز بودجه دولتی و امکانات گسترده ندارند و عمدتاً با کار داوطلبانه و رایگان اعضا اداره می شوند. در ایران، تخمین زده می شود تنها حدود 18 درصد مردم تجربه عضویت در انجمن های داوطلبانه دارند و فقط 10 تا 15 درصد به طور فعال در تشکل های مردم نهاد مشارکت می کنند.

از سوی دیگر، هرچند حدود 12 درصد جمعیت کشور عضو کتابخانه های عمومی هستند، اما تنها 3 درصد به عنوان عضو فعال به طور منظم از خدمات آن ها بهره می برند. این آمار به روشنی نشان می دهد که نهادهای مدنی و فرهنگی مانند خانه اندیشمندان یا انجمن های علمی، می توانند نقش حیاتی در جبران این خلأ و تقویت مشارکت اجتماعی داشته باشند.

ریشه این تصمیمات شهرداری چیست؟

این رفتارها جای تأمل دارد و به نظر می رسد بخشی از آن ناشی از تنگ نظری یا تصور برخی مدیران شهری است که نهادهای فرهنگی و علمی را متعلق به گروه های رقیب سیاسی می دانند. چنین اقداماتی با وظایف قانونی شهرداری در حمایت از فعالیت های فرهنگی، هنری و اجتماعی سازگار نیست و ضروری است که شهرداری توضیح دهد چرا تصمیم به محدودسازی این نهادها گرفته شده است.

این محدودیت ها چه تأثیری بر جامعه مدنی دارد؟

این برخوردها می تواند به نابودی فعالیت های مدنی منجر شود. با محدود کردن این انجمن ها فعالیت شان به تدریج کمرنگ شده و حتی به فراموشی سپرده می شوند. در جامعه ای که به سمت سالمندی، انزوا و تک زیستی پیش می رود، این نهادها افراد را به جامعه متصل نگه می دارند. محدود کردن آن ها مشارکت مردمی و انسجام اجتماعی را تضعیف می کند. در زمان بحران ها، این نهادها به دلیل اعتبار کلام شان می توانند کمک کننده باشند، اما با تضعیف آن ها، شهر از این ظرفیت محروم می شود.

این مراکز علاوه بر تقویت مشارکت مردمی و انسجام اجتماعی، در زمان بحران ها با اعتبار و اعتماد عمومی خود می توانند نقش مؤثری ایفا کنند. آن ها را می توان بخشی از زیرساخت اجتماعی برشمرد. با تضعیف آن ها شهر نه تنها از ظرفیت اجتماعی مهمی محروم می شود، بلکه توان پاسخگویی جامعه به مسائل و چالش ها نیز کاهش می یابد.

آیا نمونه های جهانی برای الگوبرداری وجود دارد؟

بله، بسیاری از شهرهای جهان نمونه های موفقی هستند که شهرداری ها نقش فعال و حمایتی در توسعه فعالیت های مدنی، فرهنگی و اجتماعی دارند. برای مثال، صادق خان، شهردار لندن با سیاست های مبتنی بر حمایت از نهادهای مدنی و انجمن های فرهنگی شناخته می شود؛ همچنین شهرداری های بارسلونا، کوالالامپور و استانبول با وجود چالش های سیاسی، حمایت گسترده ای از فعالیت های اجتماعی و فرهنگی دارند.

تجربه این شهرها نشان می دهد که موفقیت مدیریت شهری امروز نه تنها بر اساس زیرساخت های فیزیکی، بلکه بر اساس سرمایه اجتماعی و فرهنگی شهر سنجیده می شود. شهرداری تهران می تواند از این مدل ها الگوبرداری کرده و به جای محدود کردن، توسعه و تقویت فعالیت های مدنی و فرهنگی را در دستور کار قرار دهد. موفقیت و اعتبار مدیریت شهری در نهایت به توانایی آن در حمایت از جامعه مدنی و ایجاد فضا برای مشارکت مردم وابسته است.

در همه جای دنیا به ویژه در شهرهای پیشرفته شهرداری ها از فعالیت های مدنی، فرهنگی و هنری حمایت سخاوتمندانه ای می کنند، زیرا این فعالیت ها در دنیایی که بازار و پول معیار همه چیز شده ارزشمند هستند. افرادی که برای هنر، فرهنگ، روزنامه نگاری، آموزش جامعه شناسی و امثال آن فعالیت می کنند، باید مورد حمایت قرار گیرند.

قانون شهرداری ها و شوراها نیز وظیفه مدیریت شهری را حمایت از این فعالیت ها از جمله ارائه کمک های مالی برای آموزش، پرورش و فرهنگ تعیین کرده است. اما متأسفانه در تهران به جای توسعه این فعالیت ها شاهد رفتارهایی هستیم که این نهادها را محدود می کند، آن هم در جامعه ای که فعالیت های مدنی به خودی خود ضعیف است. در بسیاری از شهرها مانند پاریس، استانبول یا بارسلونا، شهرداری ها ساختمان ها و فضاهای عمومی را در اختیار انجمن های فرهنگی و هنری قرار می دهند و بخشی از بودجه شهری را صرف پشتیبانی از این نهادها می کنند.

مدیران شهری همواره حامی فعالیت های فرهنگی، هنری و مدنی اند، چون این فعالیت ها سرمایه اجتماعی شهر را تقویت می کند و بدون حمایت عمومی دوام چندانی ندارند. حتی قوانین خود ما هم همان طور که گفته شد وظایف مدیریت شهری را فقط به خدمات عمرانی محدود نکرده و بر پشتیبانی از آموزش، فرهنگ و فعالیت های اجتماعی تأکید کرده است. بنابراین حمایت از مراکزی مثل خانه اندیشمندان نه یک لطف، بلکه وظیفه قانونی شهرداری است. با این حال در تهران به جای گسترش چنین نهادهایی شاهد محدودیت هستیم؛ آن هم در جامعه ای که فعالیت های مدنی از ابتدا ضعیف بوده است. این رویکرد در نهایت به زیان شهر و شهروندان تمام می شود.

این نهادها چگونه می توانند استقلال خود را حفظ کنند؟

حفظ استقلال نهادهای مدنی، به ویژه انجمن جامعه شناسی، انجمن صنفی روزنامه نگاران و خانه اندیشمندان علوم انسانی، کار ساده ای نیست؛ زیرا این مراکز معمولاً بنیه مالی ضعیفی دارند و به حمایت نیازمندند. با این حال، در حالت ایده آل، آن ها باید به سمت استقلال مالی حرکت کنند تا بتوانند آزادانه دیدگاه ها و نقدهای خود را بیان کنند و وابسته به فشارها یا انتظارات حمایت کنندگان نباشند. هر کمکی، حتی از سوی دولت یا شهرداری، ممکن است با انتظارات ضمنی یا فشارهایی همراه باشد، بنابراین ایجاد منابع مالی مستقل می تواند تضمین کننده استقلال و اعتبار نهادهای مدنی باشد.

شهرداری تهران از امکانات و منابع مالی گسترده ای برخوردار است و حمایت از نهادهای فرهنگی و علمی، در مقایسه با این منابع، رقم چندانی نیست. در گذشته، امکانات شهری به گروه ها و نهادهای مختلف، فارغ از گرایش سیاسی، واگذار می شد، اما محدود کردن یا پس گرفتن این فضاها امروز نوعی تبعیض به نظر می رسد. بنابراین پس گرفتن یک ساختمان که مالکیت آن منتقل نشده، نه تنها توجیه پذیر نیست، بلکه به اعتبار و اعتماد عمومی به مدیریت شهری آسیب می زند.

راهکار شما برای این مسئله چیست؟

شهرداری تهران باید گزارش شفاف و مستندی درباره دلایل محدودسازی نهادهای مدنی ارائه دهد و توضیح دهد که آیا این تصمیمات با وظایف قانونی آن همخوانی دارد یا خیر. مدیریت شهری باید نگاه جامع و بی طرفانه داشته باشد و حتی در صورتی که مواضع این نهادها با سیاست هایش متفاوت است، از فعالیت های فرهنگی، هنری و علمی حمایت کند. محدود کردن این نهادها نه تنها به جامعه مدنی آسیب می زند، بلکه در شرایط نیاز به مشارکت و همکاری مردم، شهر را از ظرفیت های حیاتی محروم می کند.

از منظر سیاست گذاری، شهرداری می تواند با ایجاد سازوکارهای شفاف حمایت مالی، اعطای امکانات و همکاری در پروژه های آموزشی و فرهنگی، نهادها را تقویت کند بدون آنکه استقلال و بی طرفی آن ها خدشه دار شود. حمایت از این فضاها هم به توسعه فرهنگی و اجتماعی شهر کمک می کند و هم اعتبار مدیریت شهری را افزایش می دهد؛ در مقابل، محدودسازی و تخریب این فضاها به کاهش سرمایه اجتماعی و نارضایتی عمومی منجر می شود. در نهایت، این تجربه می تواند تلنگری باشد تا نهادهای مدنی به استقلال مالی و شفافیت خود توجه کنند و مدیریت شهری نیز به جای محدودسازی، حمایت و توسعه این ظرفیت ها را در دستور کار قرار دهد.