جریان ضد واکسن (Anti-Vaccination Movement) پدیده ای جهانی است که با وجود پیشرفت های علمی و پزشکی، همچنان در جوامع مختلف مشاهده می شود. در ایران نیز این باور تحت تأثیر باورهای سنتی، بی اعتمادی به نهادهای دولتی و تبلیغات غیرعلمی شکل گرفته است.

به گزارش خبرآنلاین، عوامل مؤثر در گسترش این جنبش شامل اطلاعات نادرست، تبلیغات گروه های خاص و گاه تأثیر فرهنگ های سنتی یا مذهبی است که مداخلات پزشکی را غیرضروری می دانند.

رایج ترین عقاید نادرست ضد واکسن ها طی سال های اخیر عبارتند از:

واکسن ها حاوی میکروچیپ ردیابی هستند: برخی معتقدند واکسن ها، به ویژه کووید-19، میکروچیپ هایی برای کنترل و نظارت افراد دارند، ادعایی کاملاً بی اساس و بدون شواهد علمی.

واکسن ها DNA را تغییر می دهند: عده ای فکر می کنند واکسن های mRNA ژن های انسان را دستکاری می کنند، در حالی که این واکسن ها فقط دستورالعمل موقتی برای تولید پروتیین می دهند.

واکسن ها برای کاهش جمعیت هستند: برخی ادعا می کنند واکسن ها طرحی برای عقیم سازی یا کاهش جمعیت جهان هستند، ادعایی که بدون پشتوانه علمی و در تناقض با داده های کاهش مرگ ومیر است.

واکسن ها باعث بیماری هایی مانند اوتیسم می شوند: این باور از مطالعه جعلی سال 1998 درباره واکسن سرخک نشأت گرفت که بارها رد شده است.

بدن به طور طبیعی با بیماری ها مقابله می کند: برخی معتقدند سیستم ایمنی بدن برای درمان همه بیماری ها کافی است، در حالی که بیماری هایی مانند سرخک یا فلج اطفال بدون واکسن عوارض مرگباری دارند.

واکسن ها حاوی مواد خطرناک هستند: ادعا می شود واکسن ها شامل موادی مانند جیوه هستند، اما مواد تشکیل دهنده آن ها در مقادیر ایمن و تحت نظارت سازمان های بهداشتی استفاده می شوند.

تجمع مخالفت با واکسیناسیون کرونا در قم - آبان 1400

این در حالی است که واکسن ها سالانه جان میلیون ها نفر را نجات می دهند و نقش کلیدی در ریشه کنی بیماری هایی مانند آبله داشته اند. سازمان جهانی بهداشت بارها تأکید کرده که واکسن ها ایمن و مؤثر هستند و عوارض جانبی جدی آن ها بسیار نادر است.

هادی یزدانی، پزشک و فعال صنفی،به بررسی ریشه ها، باورها و پیامدهای این جریان پرداخته و راهکارهایی برای مقابله با آن ارائه کرده است.

او در ابتدای صحبت، با اشاره به تجربه خود به عنوان پزشک خانواده در یکی از مناطق جنوبی کشور طی سال 1397، از حساسیت نظام بهداشتی ایران نسبت به پوشش کامل واکسیناسیون می گوید: در شبکه بهداشت، گسترش پوشش واکسیناسیون در کشور همواره حائز اهمیت بوده و علت کاهش نرخ پوشش برای ما مهم است. چند سال قبل، هنگام مشاهده کاهش آمار واکسیناسیون به 97 درصد، مشخص شد که پدر یک خانواده روستایی به دلیل باور به توطئه صهیونیستی و عقیم سازی، از واکسیناسیون فرزند چهارمش امتناع کرده است.

با گفت وگو و استدلال، این پدر جوان را متقاعد کردم که خود او نیز در کودکی واکسن دریافت کرده و تا این سن دچار مشکلی نشده است یا اگر قرار بود واکسن، کاردکرد عقیم سازی داشته باشد، او امروز پدر چهار فرزند نبود. این تجربه نشان دهنده اقتدار معنوی شبکه بهداشت در روستاها و نقش مؤثر گفت وگوی مستقیم در رفع باورهای غلط است. با این حال، نظام بهداشتی ایران فاقد ابزار قانونی کافی برای اجبار واکسیناسیون است، در حالی که پوشش صد درصدی برای برخی واکسن ها حیاتی است.

بنا به گفته یزدانی، از زمان ابداع واکسن در اشکال مختلف -از مایه کوبی آبله گرفته تا واکسیناسیون کرونا- همواره مخالفانی با باورهای عجیب وجود داشته اند. برخی از این باورها ریشه در مسائل مذهبی دارند، مانند اعتقاد به ورود شیطان یا ارواح خبیثه به بدن از طریق واکسن. گروهی دیگر هم با نگاهی سنتی، واکسن ها را توطئه غرب یا صهیونیست می دانند که برای کنترل، ردیابی یا عقیم سازی طراحی شده اند. حتی در این میان شایعاتی هم مبنی بر سوءقصد یا ترور اشخاص مهم از طریق واکسن ها مطرح بوده است.

این باورها در تمام جوامع دارای ریشه های مذهبی و سنتی وجود دارند و فقط محدود به ایران نیستند؛ اگر در کشور ما عده ‎ای معتقدند دسیسه آمریکایی ها، اسراییلی ها و غربی هاست، در جهان معتقدند کار فراماسونرها و گروه های مخفی است که دنیا را اداره می کنند و می خواهند انسان ها را از آنچه هست، دور کنند.

او تأکید می کند: اصرار بر حماقت و جهالت در قرن 21 انتخاب افراد است، نه اجبار یا تقدیر آن ها. انسان خودش انتخاب می کند که به باورهای بی اساس اکتفا کند یا علم را سرلوحه تصمیماتش قرار دهد. اگرچه علم، قطعیتِ مذهب را ندارد و ممکن است امروز چیزی علمی تلقی شود و چندی بعد، تحقیقات آن را رد کند. اما در این زمینه بخصوص، تاکنون تمام شواهد نشان می دهند که واکسن ها سالانه از مرگ دو تا سه میلیون نفر در جهان جلوگیری می کنند.

یزدانی پاندمی کرونا را نقطه عطفی در تشدید جنبش ضد واکسن می داند و اظهار می کند که تولید واکسن کرونا در کمتر از 9 ماه، دستاوردی بزرگ برای علم پزشکی بود، اما شتاب در تولید و اجبارهای جهانی برای واکسیناسیون، زمینه را برای سوءاستفاده گروه های ضد واکسن فراهم کرد.

او می گوید: گروه های ضد واکسن با طرح شبهات علمی، مانند ناکافی بودن تحقیقات یا عوارض ناشناخته واکسن ها، شایعاتی مانند عقیم سازی یا کنترل بدن انسان ها را ترویج کردند. اگرچه با گذشت زمان، مواردی محدود از عوارض واکسن های کووید یا مرگ ناشی از دریافت آن اثبات و گزارش شد، اما این عوارض در واکسن های روتین مانند سرخک یا فلج اطفال بسیار نادر است. جریانات ضد واکسن با استفاده از شکاف های موجود، باورهای غیرعلمی را در دوران پاندمی و حتی پس از آن گسترش دادند.

در ایران، جنبش ضد واکسن تحت تأثیر جریانات طب سنتی و به اصطلاح طب اسلامی تقویت شده است. هادی یزدانی با انتقاد از تقدس بخشی به تاریخ طب سنتی می گوید: برخی افراد، از سنتی تا مدرن، با استناد به مفاهیمی مانند مزاج، حجامت یا طب الرضا ، طب النبی و… علم پزشکی نوین را رد می کنند. این در حالی است که برخی علما (از جمله آیت الله جوادی آملی و آیت الله بیات زنجانی) وجود طب اسلامی را به عنوان رشته ای جداگانه مردود می دانند و می گویند ما چیزی به نام طب اسلامی نداریم. پیامبر و ائمه هم برای درمان امراض به وحی متصل نبودند یا اجتهاد شخصی نداشتند و در زمان نیاز، به اطبای عصر خود رجوع می کردند. آنچه از آن دوره تا کنون به جا مانده، مربوط به تاریخ طب است، نه طب اسلامی یا هر طب مجزای دیگر.

او در ادامه می گوید: ما در ایران به طور فزاینده ای با پدیده طب سنتی و اسلامی مواجهیم و این جریانات آنقدر قوی هستند که توانسته اند وزارت بهداشت را متقاعد کنند که رشته ای تحت عنوان طب ایرانی در مقطع دکتری تخصصی (Ph. D) پایه گذاری و در دانشگاه های کشور تدریس شود. هرچند این رشته قرار بود به تاریخ طب بپردازد و اینکه آیا چیزی از تاریخ طب به درد امروز ما می خورد یا نه، اما الآن تبدیل شده به یک مسلک جداگانه و ذیل این ماجرا افراد زیادی ارتزاق می کنند.

یزدانی هشدار می دهد که گسترش باورهای ضد واکسن در دنیا، به ویژه با حمایت چهره های جهانی، منجر به کاهش بودجه های تحقیقاتی و بازگشت بیماری هایی مانند سرخک و فلج اطفال در چند سال اخیر در سطح دنیا شده است.

او می گوید: تصور اینکه واکسیناسیون فایده ای ندارد و بهتر است بدن به طور طبیعی با بیماری ها مقابله کند، ساده انگارانه و خطرناک است. نظام سلامت ایران از اواخر دوران پهلوی -با آغاز برنامه های مدرن بهداشتی- تا کنون، به تدریج به یکی از نقاط قوت کشور تبدیل شد و با پیشگیری از بیماری های عفونی، نقش کلیدی در ارتقای کیفیت زندگی ایفا کرده است. در گذشته، بسیاری از افراد به سادگی قربانی این بیماری ها می شدند، اما امروز این گونه نیست.

این پزشک با اشاره به نقش درخشان نظام بهداشتی ایران در ریشه کنی بیماری هایی مانند فلج اطفال در دهه 70، از تضعیف این دستاوردها ابراز نگرانی می کند: صدا و سیما، به عنوان رسانه ملی کشور، با تریبون دادن به برنامه ها و کارشناسانی که به شبه علم دامن می زنند، نقش اساسی در نادیده گرفتن اثر واکسن در حذف بیماری های کهنی چون فلج اطفال دارد.

یزدانی برای مقابله با این جریان، سه پیشنهاد مطرح می کند: علاوه بر آموزش عمومی، ابزارهای قانونی سختگیرانه ای مانند جرم انگاری امتناع از واکسیناسیون اعمال شود، مشابه قوانین رانندگی در حالت مستی. تصور کنید والدینی از واکسینه کردن نوزادشان در برابر سرخک امتناع می کنند، این بچه ممکن است دیر یا زود به سرخک مبتلا شود و چه بسا جان خود را از دست بدهد. این شرایط را فقط می توان با وضعِ قانون مهار کرد؛ یعنی افراد حتی اگر عقیده ای هم ندارند، باید از قانون تمکین کرده و واکسن دریافت کنند. چون اگر این بیماری گسترش یابد و فردی در اثر آن بمیرد، چیزی دست کم از قتل شبه عمد ندارد.

هم چنین کنترل مرزها برای جلوگیری از ورود بیماری ها از کشورهای همسایه همواره باید مدنظر قرار گیرد. مبارزه مستمر با شبه علم هم اصل مهمی است که نباید ذره ای در انجام آن کوتاهی کنیم و اجازه دهیم برخی با بهانه هایی مثل مذهب و سنت مقابل علم بایستند.