قادر باستانی تبریزی طی یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در دنیای امروز، میدان اصلی قدرت بیش از آنکه در جغرافیای جنگ ها و میزهای مذاکره باشد، در قلمروی ذهن ها و روایت هاست. رسانه ها، اندیشکده ها و ژورنال های پرنفوذ غربی تنها گزارشگر واقعیت نیستند.

آن ها با تحلیل ها و برچسب های خود ذهن افکار عمومی و حتی تصمیم گیران کشورها را شکل می دهند. خطر آنجاست که این تحلیل ها - که گاه آگاهانه برای جهت دهی و خطای محاسباتی طراحی می شوند - در داخل به عنوان شاهد صدق بر درستی سیاست ها بازخوانی شوند. بسیاری از این روایت ها بیش از آنکه آینه واقعیت باشند، ابزار هدایت دیگرانند.

اگر مسوولان و نخبگان ما نسبت به این نفوذ شناختی حساس نباشند، در دام همان تصویری خواهند افتاد که دشمن می خواهد ما از خود بسازیم. یکی از عمیق ترین و در عین حال ناشناخته ترین شکل های نفوذ، نفوذ معرفتی و اختلال شناختی است؛ جایی که قدرت نه با تانک و موشک، بلکه در ذهن و باورها جا می گیرد. این نفوذ، صورت نرم قدرت برای هدایت اهداف، خواسته ها و سیاست های دیگران است. درست به همین دلیل در روابط بین الملل که عرصه تقابل اراده هاست، نقشی سرنوشت ساز ایفا می کند.

یکی از فنون این قدرت، تایید و تقویت همان باورها و خطاهایی است که کشور مقابل مرتکب می شود، مشروط بر آنکه این خطاها به نفع ما باشد. در منازعات بین المللی، این فن رواج بیشتری دارد. کشوری می کوشد گفتمان و استراتژی رقیب را -حتی اگر اشتباه باشد - به شیوه ای هوشمندانه تقویت کند تا طرف مقابل خود، داوطلبانه، در همان مسیر اشتباه پیش برود.

شوربختانه کشور ما در دهه های اخیر بارها آماج چنین نفوذی بوده است. امریکا و شبکه ای از اندیشکده ها، مجلات و روزنامه هایش این کار را با مهارت و ظرافت دنبال کرده اند. مرشایمر از منظر رئالیسم تهاجمی توصیه می کند، ایران باید به سمت ساخت بمب هسته ای برود. در فارین افرز نویسنده ای می نویسد: تحریم ها تاثیری بر ایران نداشته است و در وال استریت ژورنال ادعا می شود، برجام هیچ سودی برای ایران نداشته است. ما نیز این تحلیل ها را، برای جدال های جناحی و رقابت های کودکانه، با شور و حرارت بازگو می کنیم و آن ها را به عنوان سندی بر درستی راه خود یا خطای رقیب می آوریم و تیتر یک می کنیم، بی آنکه از خود بپرسیم آیا این داوری ها حقیقت جویانه اند یا تنها دامی شناختی برای ما هستند.

این آسیب وقتی خطرناک تر می شود که به محافل دانشگاهی و سیاستگذاری ما سرایت می کند. نظریه زدگی و بُت وارگی مفاهیم وارداتی، ما را از داوری مستقل بازمی دارد. در حالی که راهبرد ملی باید بر تجربه تاریخی، داده های واقعی و محاسبه دقیق منافع کشور استوار باشد، نه بر آنچه فلان نظریه پرداز امریکایی گفته است.

باید دانست بسیاری از متونی که تحت عنوان راهبرد امنیت ملی یا پیش بینی آینده، در غرب منتشر می شود، بیش از آنکه گزارش حقیقت باشند، ابزار جهت دهی مخاطبان و کارگردانی سیاستند. رهبران نیز از کنش های گفتاری برای تثبیت این کارگردانی بهره می برند. به یاد بیاوریم زمانی را که بوش پسر، درست هنگامی که ایران با امریکا در افغانستان و عراق همکاری اطلاعاتی داشت، ایران را محور شرارت خواند. این برچسب، تلاش کرد ایران را سال ها در نقش دشمن تثبیت کند. امروز نیز همان دام ها در برابر ما گسترده است. راست جمهوری خواه با تصویر یکپارچه و یکدست از جمهوری اسلامی و دموکرات ها با روایت چندپارچه و امید بستن به تقویت میانه روها، هر یک می کوشند ایران را در الگوی هویت بخش دلخواه خود محصور کنند.

راه برون رفت از این دام، پیش از هر چیز در بازگشت به داوری مستقل است. سیاست خارجی ما باید بر پایه داده های واقعی، تجربه تاریخی و محاسبه دقیق منافع ملی شکل گیرد، نه بر تایید یا رد تحلیل های بیرونی. در کنار آن، ایجاد نوعی ایمنی شناختی ضرورت دارد. نهادهای تصمیم گیر باید نسبت به نفوذ معرفتی حساس باشند و ابزار نقد و پایش روایت های خارجی را در اختیار داشته باشند. رسانه ها و سیاستگذاران رسانه ای نیز باید دریابند که بخشی از این بازی دقیقا برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی داخلی طراحی شده است؛ بنابراین آنان نیز نباید بی آنکه بدانند، در مقام بازنشر و تقویت همان روایت ها برآیند و به تداوم دام کمک کنند.

همچنین لازم است از بُت وارگی نظریه ها فاصله گرفت. نظریه های وارداتی می توانند ابزار فهم باشند، اما نباید جایگزین عقلانیت بومی و تصمیم گیری مستقل شوند. در اینجا مدیریت واکنش ها، اهمیتی حیاتی دارد. گاه یک جمله، یک تیتر یا یک حرکت نمادین کافی است تا در دام بازی حریف گرفتار شویم.

سیاستمداران و مدیران رسانه ای باید بیاموزند که با واکنش های سنجیده و حساب شده، ناخواسته مهر تایید بر تصویری که دشمن از ما ساخته است، نزنند. اگر سیاست خارجی ایران بخواهد از دام اختلال شناختی رها شود، باید بیش از هر چیز به استقلال داوری بازگردد. قدرت واقعی در آن است که بازیگر، خودش سناریوی خود را بنویسد، نه آنکه بازیچه کارگردانی دیگران شود.

در جهانی که قدرت های بزرگ، ذهن و زبان رقیب را به صحنه اصلی رقابت بدل کرده اند، غفلت از دام های شناختی، هزینه ای به مراتب سنگین تر از شکست در میدان سخت دارد. ما باید بیاموزیم که تحلیل های وارداتی را نه سند حقیقت، بلکه متغیرهای مشکوک بدانیم و در برابر آن، داوری مستقل و واقع بینانه بسازیم.

امپریالیسم خبری می کوشد، تصویری از ایران در ذهن جهان و حتی در ذهن خود ما تثبیت کند، اما هنر دیپلماسی هوشمندانه آن است که این تصویر را بازتعریف کرده و روایت مستقل خویش را به میدان آورد. اگر در این راه، نخبگان دانشگاهی، مسوولان تصمیم گیر و رسانه های داخلی هم افزا شوند، می توان از یک تهدید پنهان، فرصتی آشکار برای تقویت عقلانیت ملی ساخت. قدرت واقعی سیاست خارجی ایران زمانی تحقق می یابد که دیگران نتوانند سرنوشت ما را رقم بزنند و ما خود مسیر و تصمیم هایمان را بسازیم.