روزنامه هم میهن در یادداشتی با عنوان چهار سناریوی جنگ و صلح؛ تقابل آمریکا و اسراییل با ایران، چه احتمالاتی پیش رو می گذارد؟ به بررسی چند سناریو درباره فرجام جنگ اسراییل و آمریکا علیه ایران پرداخته است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: جنگ 12 روزه ایران و اسراییل در سال 2025، بسیاری از فرضیات قدیمی را شکست و روابط ایران و آمریکا را وارد قلمرویی ناشناخته کرد. این درگیری که اوج گیری شدیدی از تنش های چند دهه ای بینشان بوده، خاورمیانه را در مرز یک بی ثباتی گسترده تر قرار داده است. حالا که گرد و غبار جنگ خوابیده است، آمریکا با نقطه عطفی حساس در رویکردش با ایران قرار گرفته است: انتخاب مسیری که می تواند آینده منطقه را برای دهه ها بازتعریف کند.

سایه سنگین چهار سناریوی محتمل بر سر ماجراست که هر کدام پیامدهایی عمیق برای امنیت جهانی، ثبات منطقه و سیاست خارجی آمریکا دارند.

اولین سناریو، تشدید متقابل و بی پایان است: چرخه ای متزلزل از حمله، خرابکاری و تحریم که مدت هاست ویژگی روابط ایالات متحده و ایران بوده و در جنگ اخیر به قله تازه ای رسید. در این نسخه از آینده پیش رو، ایران برنامه هسته ای و نظامی خود را بازسازی می کند، حاضر نمی شود غنی سازی را متوقف کند اما به سمت تسلیحاتی کردن ماجرا نمی رود. آمریکا و اسراییل هم که این را قابل تحمل می دانند، با تحریم بیشتر، عملیات مخفیانه یا حتی حمله عمده ای دیگر واکنش نشان می دهند.

این مسیر برای رهبران هر سه پایتخت اجازه می دهد از مصالحه دوری کنند و نمایش سرسختی دهند؛ اما همین مسیر، پر از خطر است. سوءمحاسبات، پدیده ای که در همین درگیری اخیر هم نمایان بود، ممکن است آتش جنگی تمام عیار در منطقه را شعله ور کند و بازیگران مختلفی را از لبنان تا خلیج فارس، به میانه درگیری بکشاند. این تشدید تنش، تصوری از کنترل شرایط را می دهد، در حالی که همزمان فاجعه را فرا می خواند.

احتمال دیگر، بازگشت به مذاکرات جدی است، اما به شرط این که یک طرف بر سر مسئله اصلی کوتاه بیاید: غنی سازی اورانیوم.

تحت توافق هسته ای 2015، ایران اجازه برنامه ای با محدودیت های سختگیرانه را داشت، با شدیدترین نظارت هایی که تابه حال بر کشوری بدون سلاح هسته ای اعمال شده است. این توافق و اجرای مفاد آن، بارها هم توسط آژانس بین المللی انرژی هسته ای و هم توسط نهادهای اطلاعاتی آمریکا تأیید شده بود. چندی پیش، در همین سال جاری میلادی، استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ، به نظر پذیرای چارچوب مشابهی بود؛ اما تحت فشار اسراییل و نیز عطش ترامپ برای جلوزدن از اوباما، دولت واشنگتن به خواست حداکثریِ غنی سازی صفر بازگردد. این خط قرمزی بود که ایران در طول دو دهه تقابل هسته ای، حاضر نشده بود از آن عبور کند.

با این حال، دیپلماسی کاملاً نمرده بود. یک پیشنهاد خلاقانه که به بحث گذاشته شد، حول یک کنسرسیوم منطقه ای غنی سازی بود، با حضور ایران و شرکای ایالات متحده در حاشیه خلیج فارس. کنسرسیوم این پیشنهاد با این هدف طراحی می شد که بر غنی سازی، مشترکاً مدیریت و نظارت شود. دور ششمی هم برای گفت وگوها برنامه ریزی شده بود، اما حمله اسراییل به ایران، فرایند را به هم ریخت و روندی را قطع کرد که طبق گزارش ها، ممکن بود به گشایشی منجر شود.

در عین حال، موانع ساختاری باقی بود. سیاست آمریکا همچنان زیر نفوذ جنگ طلبان طرفدار اسراییل و کسانی بود که صرفاً تغییر حکومت را می خواهند و دیپلماسی را نه راه حل، بلکه انحراف از مسیر می بینند. در واقع، حتی اگر ایران غنی سازی را تعلیق می کرد، نتانیاهو موضوع را با بحث موشکی یا مناقشات منطقه ای عوض می کرد تا دشمنی را پابرجا نگه دارد.

برای رهبران فعلی اسراییل، تنش مداوم ایالات متحده با ایران، در خدمت هدف راهبردی دیگری بوده که از پایان جنگ سرد پیگیری شده: توجیه حضور نظامی آمریکا در منطقه، جلب حمایت بی قیدوشرط واشنگتن، به حاشیه بردن مسئله فلسطین و پیشبرد پروژه اسراییل بزرگ که پایه اش در تصرف غزه، کرانه باختری و دیگر کشورهای همسایه است. در این محاسبه، ایران همچنان جایگاه ضروری طرفی را دارد که تقصیرها به گردنش انداخته می شود.

ممکن است این موضع تغییر کند؟ تحلیلگرانی مثل علی واعظ و دنی سیترینویچ حتی ایده معاهده عدم تعرض بین ایران و اسراییل را مطرح کرده اند. به لحاظ نظری، ترامپ هم که عطش توافق تاریخی دارد، ممکن است چنین ایده ای را فرصت ببیند؛ ولی رهبری جمهوری اسلامی، به واشنگتن بی اعتماد است و اسراییل را خصمی غیرقابل تغییر می داند. نتانیاهو هم از شبح موهوم ایران برای پیشبرد جاه طلبی های سیاسی و ایدئولوژیک خود بهره می برد. در چنین شرایطی، چنین ایده ای همچنان ناشدنی است.

در این مسیر، ایران که تحت فشار مداوم قرار گرفته، برای بازدارندگی نهایی با سرعت مسیر تسلیحات هسته ای را طی می کند. انگیزه و وسوسه چنین کاری برای کشوری که از سوی اسراییل و آمریکا تهدید موجودیتی می شود، مشخص است؛ اما خطرات این مسیر هم عظیم هستند.

حتی اگر ایران موفق شود توپخانه هسته ای بسازد، با انزوای شدیدتر، مسابقه تسلیحات هسته ای در منطقه و جنگ مخفیانه ای دائمی روبه رو خواهد شد. تجربه روسیه هم حکایتی عبرت آموز است: بمب هسته ای در مقابل فشارهای اقتصادی یا درگیری های فرسایشی، سپری برای روسیه ایجاد نکرده است. برای ایران هم بمب گرفتاری های اقتصادی را حل نخواهد کرد، تحریم ها را بر نخواهد داشت و در مقابل خرابکاری ها بازدارندگی ایجاد نخواهد کرد. وسوسه عبور از آستانه هسته ای ممکن است تشدید شود اما همچنان خطرناک خواهد بود و اقدامی است که هدف خودش را نقض می کند.

سناریوی چهارم، سناریوی صبر راهبردی است. ایران وضع موجود را حفظ می کند و مشغول دیپلماسی تاکتیکی بدون انتظار گشایش می شود. سیستم های موشکی و دفاع هوایی خود را بازسازی می کند، روابط اقتصادی و نظامی اش را با چین و روسیه عمیق تر می کند و اساساً امید به بهبود روابط با آمریکا و اروپا را کنار می گذارد. این مسیر بازتاب محاسبات بلندمدت حاکمیت ایران است: بقا، تثبیت و انتظار برای تغییر توازن قدرت در حالی که در نهایت، توجه ایالات متحده به سمت دیگری بچرخد.

برخلاف تزلزل سناریوی اول، این راهبرد، راهبردی از جنس استقامت است. ایران در این حالت، از حرکات شدید پرهیز می کند و به جای آن بازی بلندمدت را در پیش می گیرد: تحمل تحریم ها، تحمل ضربات و اتکا به زمان و مقاومت برای دوام تا زمانی که فشار آمریکا برطرف شود. جذابیت این گزینه روبه افزایش است، به خصوص در شرایطی که فناوری نظامی چین در جنگ اخیر پاکستان با هند عملکرد چشمگیری داشته است. برای تهران که به شدت به ظرفیت های دفاعی پیشرفته تر نیاز دارد، ظهور پکن به عنوان تأمین کننده قابل اتکا سامانه های به روز نظامی، چرخش به شرق را جذاب تر از پیش هم می کند.

اما این چرخش هم بی هزینه نیست. این مسیر، انزوای ایران را در مقابل ایالات متحده و بازارهای اروپایی بیشتر می کند و خطر اتکای بیش از حد به چین و روسیه را به همراه دارد. در عین حال، چنین رویکردی، با خلق بعد از انقلاب جمهوری اسلامی مبنی بر سرپیچی و مقاومت و اتکای به خود همخوان است، خلقی که اجازه داده باقی بماند، تثبیت شود و روی جهانی چندقطبی شرط ببندد که سرانجام خواهد رسید و کنترل ایالات متحده در خاورمیانه را تضعیف خواهد کرد.

سؤالی که سیاست گذاران ایالات متحده و اروپا باید با آن مواجه شوند، سؤال ساده ای است: چه گزینه واقعی ای پیش روی ایران نهاده شده؟ اگر استراتژی همچنان تلاش برای تغییر حکومت با برچسب فشار حداکثری باشد، باید درباره این مسیر صادق بود. جمهوری اسلامی در میانه گردوغبار تحریم و حملات هوایی ناپدید نمی شود یا یک شبه مرتب و منظم به یک دموکراسی با الگوی غربی تبدیل نخواهد شد.

مقصد واقعی تر این مسیر، جایی بسیار تاریک تر است: بی ثباتی، انشقاق و سایه درگیری داخلی در کشوری با 90 میلیون نفر جمعیت در قلب خاورمیانه. آسیب فروپاشی نظم سیاسی، منحصر به درون مرزهای ایران نخواهد ماند. امواج انفجاری در سراسر منطقه خلیج فارس، عراق، آسیای میانه و قفقاز پخش خواهند شد و منطقه ای را که همین حالا هم متزلزل است، بی ثبات تر خواهد کرد؛ بحران هایی خلق خواهد شد، بسیار بدتر از برنامه هسته ای.

برای همین، چالش امروز، صرفاً توقف پیشرفت برنامه هسته ای ایران نیست. مسئله این است که آمریکا و اسراییل در واقع برای کدام نتیجه نهایی در بازی شان آماده می شوند و آیا حاضرند با پیامدهایش کنار بیایند یا نه.

نویسنده: سینا طوسی، کارشناس اندیشکده مرکز سیاست بین الملل