حالا تنها لکه ای شور و خاکستری دیده می شود از آن بالا؛ از شیشه هواپیمایی که روزی بر فراز شمال غربی ایران، درخشش سبزرنگی را به چشم می دیدید، وقتی خلبان از بلندگو اعلام می کرد که بر فراز آسمان ایران هستیم، ما هم با انگشت به بغل دستی مان که نزدیک پنجره نبود، آن پهنه سبزرنگ را نشان می دادیم و به خود می بالیدیم که ببینید چه تلالویی دارد؛ از آن نگین سبز رنگ حالا تنها شوری بی رمق آبش مانده و سرخی کم جانی که هنوز از آن بالاها پیداست.

به گزارش اعتماد، مردم آن پایین که در کنار دریاچه ارومیه یا روستاهای اطراف آن زیست می کنند، تنها از شوربختی خود و دریاچه کم جانی که باقی مانده است، می گویند و به چشم خود، این شوری گسترده را می بینند و اگر پیرترها به یاد داشته باشند، برای جوان ها از دریاچه ای می گویند که روزگاری چون زمردی سبزفام می درخشید.

عادت کرده ایم انگار که برای هر اتفاقی بگوییم؛ قدیم ترها بهتر بود و به همان تصور خیالی مان، آنقدر جامه ای بدقواره بپوشانیم و از تنش به در کنیم تا شاید در نهایت اندازه واقعیت شود. بلایی که سر تالاب های سرزمین مان آوردیم هم شبیه همین دوخت و دوز خیاط خیالمان است که در کنج پستویی نشسته است و امیدهای واهی، رویاهای از دست رفته را می بافد. اینکه انتظار معجزه از آسمان داریم که سال هاست کم بارش شده است، در حالی که آب های زیرزمینی را صرف کشت های گسترده ای کردیم که هیچ کنترلی برآن نبود و نیست.

دریاچه ارومیه که بیش از دو دهه از روند خشک شدنش می گذرد، با وجود تشکیل ستاد احیا و همه اقداماتی که صورت گرفت نیز زنده نشد و با روند خشک شدن آن، به گونه ای پیش می رود که به گفته سروش طالبی اسکندری ، پژوهشگر آب، تنها می توانیم تبدیل شدن دریاچه به دریاچه ای فصلی را شاهد باشیم. کشاورزی بی رویه، حفر چاه های غیرمجاز، برداشت های بیش از حد آب از منابع ورودی، سدسازی های ایران و ترکیه، در کنار کاهش میزان بارش، بزرگ ترین دریاچه آب شور در خاورمیانه را مدام کوچک تر از قبل کرد. به طوری که دیگر به رونق گذشته خود باز نخواهد گشت.

حالا مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی هم سطح تراز دریاچه را 55 سانتی متر کمتر به نسبت سال گذشته اعلام کرده است. با این حال در شرایطی برخی ادعای نجات دریاچه را مطرح می کنند که به گفته یک پژوهشگر آب، همه اقداماتی که مطرح می شود، تنها راه حلی موضعی است و امیدی به بازگشت آن دریاچه وسیع و پرآب قبلی وجود ندارد. نمی توان از اقدامات موضعی که باقی مانده است، آن هم اگر اجرایی شوند، انتظار زندگی بازیافته ای را برای این زیست بوم داشت که بخش های بسیاری از آن در آستانه نابودی کامل است.

دسترسی ساده کشاورزان به آب دریاچه، به خصوص در قسمت جنوبی آن، از مهم ترین عوامل کم شدن آب دریاچه بوده است. دولت ها هم تا امروز توانایی و اقتدار لازم برای جلوگیری از این اقدام را یا نداشتند یا ضرورتش را تشخیص ندادند.

سروش طالبی اسکندری، پژوهشگر آب، با بیان اینکه دریاچه دیگر شبیه چهل سال قبل خود نمی شود، گفت: با وجود همه آنچه بر دریاچه ارومیه تا به امروز گذشته، این تخیل است اگر تصور کنیم که می شود آن را شبیه گذشته کرد و امید واهی رسیدن به آن را داشت.

تصور یک دریاچه فصلی را طالبی اسکندری این گونه توصیف می کند: باید وضعیت جدید دریاچه را بپذیریم و قبول کنیم که با یک دریاچه فصلی مواجه هستیم. دریاچه ای که اواخر بهار، بخش نسبتا زیادی از آن آبگیری و تا اوایل پاییز تقریبا بیشتر حجم آن خشک می شود.

این پژوهشگر آب اما درباره افرادی که راهکار می دهند و انتظار گسترده شدن دریاچه ارومیه را به همان شکلی که در گذشته بود دارند نیز گفت: با توجه به همه اقداماتی که در دو دهه گذشته انجام دادیم، این انتظار درستی نیست و من فکر نمی کنم که حتی به راهکاری هم در موردش رسیده باشیم.

حالا عیسی کلانتری، دبیر پیشین احیای دریاچه ارومیه نیز در گفت وگویی بیان کرده است که دریاچه را خشکاندند و این اتفاق بر اثر بی توجهی دو دولت اخیر رخ داده و دلیل آن نیز ندادن حقابه دریاچه بوده است.

اما سروش طالبی اسکندری در این باره می گوید: آقای کلانتری طوری صحبت می کند که دریاچه را خشکاندند و نااهلان را بالای سردریاچه گذاشتند که گویا راه حل در دستان ایشان بوده است. درحالی که این یک توهم و دروغ است و اولین کسی هم که می داند این حرف، حرف درستی نیست خود آقای کلانتری است.

این پژوهشگر آب درباره اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز گفت: اصلی ترین ابتکار ستاد احیای دریاچه ارومیه و کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، باز و بسته کردن سد بود و اینکه با چه دبی و در چه زمانی آب از سد رها شود که به دریاچه برسد یا اینکه چه محدودیت هایی برای رهاسازی آب برای کشاورزان در نظر گرفته شود، به اضافه طرح انتقال آب، عمدتا هم از خارج حوضه یا تصفیه پساب های داخل حوضه. این اقدامات بسیار موضعی و کوچک است، نسبت به اینکه انتظار داشته باشیم، دریاچه غیرفصلی داشته باشیم.

اقتصاد آب محور ایران، نه تنها دریاچه ارومیه، بسیاری از تالاب های بزرگ ایران را هم در دهه های اخیر با چالش کم آبی مواجه کرد. سروش طالبی اسکندری می گوید که چه شیوه ای برای توسعه در کشور و در بخش دریاچه ارومیه داریم که می تواند با اتکای کمتر به آب این توسعه را محقق کند؟

او معتقد است که در بخش های وسیعی از حوضه دریاچه ارومیه به ویژه در جنوب دریاچه، دسترسی به آب خیلی دسترسی سهل الوصولی است. یعنی یک کشاورز در میاندوآب، مهاباد، نقده، بوکان، سقز، به راحتی می تواند به آب دسترسی داشته باشد. شما ممکن است رهاسازی از سد را تغییراتی دهید که آب از کانال کمتر به دست کشاورز برسد، ولی کشاورز می تواند از رودخانه و مهم تر از چاهش پمپ کند. کنترل کردن دسترسی آب کشاورز، به خصوص در جنوب دریاچه ارومیه موضوع سختی است که دولت نیز به نظر می رسد برای اینکه چنین اقتداری را اعمال کند، ضعیف است.

ما تئوری ای هم نداریم که این کنترل به چه شکلی صورت بگیرد تا آب در کشاورزی کمتر مصرف شود و به دریاچه برسد. بحث درباره تغییر بسیار بزرگ و پرهزینه ای است. یعنی کشاورزی که اکنون میلیاردها مترمکعب مثلا 4تا5 میلیارد مترمکعب آب مصرف می کند، قرار است که مثلا حتی اگر نیمی از آب به دریاچه ارومیه برسد، یعنی سطح کشاورزی و درآمد حاصل از آن باید بسیار کاهش پیدا کند.

مشاغل مرتبط با کشاروزی باید کم شود و این بسیار پرهزینه است. نه تنها در ایران که در هیچ جای جهان هم بعید می دانم راه حل دسترس پذیری برای حل اینچنین مساله بزرگی وجود داشته باشد. ما تا وقتی نتوانیم راه حلی برای کنترل و مدیریت دسترسی به آب و کاهش مصرف آب داشته باشیم، صحبت کردن از اینکه دریاچه را خشکاندند و انگار فرد خاصی راه حلی داشته است، فریبکاری بیش نیست. باید قبول کنیم که در شرایط امروز، دریاچه فصلی است و تمام شد و رفت. ولی اگر ادعایی غیر از این داریم، باید برایش تئوری داشته باشیم و ما نداریم.

ستاد احیای دریاچه ارومیه که از سال 89 ایجاد شد، با تشکیل یک کمیته راهبردی و بیش از صدها کارشناس متاسفانه نتوانست آنقدر موفق عمل کند و برنامه هدفمند مشخصی را دنبال کند و همواره مورد انتقاد پژوهشگران قرار گرفته است. سروش طالبی اسکندری درباره اقدامات ستاد گفت: ستاد احیای دریاچه ارومیه در این سال ها، اقداماتی را بسیار موضعی پیش برده و خودش را به آن ها دلخوش کرده است.

مهم تر اینکه ادعا کرده است با این اقدامات موضعی من دریاچه را تا سال فلان می رسانم به یک تراز اکولوژیک، در حالی که این اشتباه است. اصلا این امکان ندارد. با وجود گستردگی سطح کشت و میزان مصرفی آبی که در کشاورزی این منطقه رخ می دهد، چنین ادعایی توهم و ستاد احیا موفق نبوده است.

این ناتوانی به این معنا نیست که مشخصا می شد مثلا این 4 اقدام را انجام داد و اینها ندادند. ما برایش راهکای نداریم. چالش های بسیاری این میان وجود دارد. درباره مواردی صحبت می کنیم که بهره بردارهای محلی در یک جایگاه خرد معینی، قدرت بسیاری برای دسترسی به آب دارند. ما از مرکز کنترل کردن این افراد برایمان دسترس ناپذیر است. یعنی من با 50 هزار نفر کشاورز نمی توانم طرف شوم که مثلا آن ها را کنترل کنم و بگویم این را بکارید و کمتر آب دهید و….

او با تکیه بر پژوهش میدانی که در منطقه انجام داده است، افزود: اصلا اینکه صحبت من به گوش آن کشاورز رسیده باشد، خودش جای سوال دارد. یعنی در میاندوآب وقتی می پرسیدم که برای دریاچه ارومیه چه کارهایی انجام شده و دریاچه چطور خشک شده است، می دیدم که مطلقا چیزی به گوش آن ها نرسیده که اقدامات و کارها چیست. این زمانی بود که 7تا8 سال از عمر ستاد احیای دریاچه ارومیه گذشته بود. مثلا می گفتند که یک اقداماتی انجام می دهند که آب بیاورند از زاب یا ارس که دریاچه احیا شود. اینکه کاهش مصرف در کشاورزی باید اتفاق بیفتد، اصلا لمس نشده بود.

این آحاد کشاورز مصرف کننده آب، برای دولتی از مرکز دسترس ناپذیر است. اینکه ما با چهار تا مصوبه و جلسه تصور کنیم که گفتیم 40درصد کاهش مصرف اتفاق می افتد و اتفاق افتاد، توهم است. آن هم در منطقه ای که دسترسی به آب بسیار سهل الوصول است و شما نهایتا بتوانید کانال را مدیریت کنید. روی آب چاه که نمی توانید نظارت ویژه ای داشته باشید.

روی برداشت های غیررسمی از منابع دیگر آب های سطحی که نمی توانید کنترل و اراده ای داشته باشید. برای همین اگر ما تخیل مان رساندن دریاچه به یک تراز اکولوژیک یا یک پهنه نسبتا وسیع آب دارد، نه اقدامات ستاد احیا بی ربط بوده است و این قابل دستیابی نیست.