نیروی هوایی ایران مجهز به جنگنده‌های نسل 4 و 5 می شود

هواپیمای نظامی (fighter aircraft) یک شکارچی جنگنده است که برای درگیری‌های هوایی با پرنده‌های مهاجم دشمن طراحی شده است. در طرف مقابل هواپیماهای بمب‌افکن (bomber) قرار دارند که عمدتاً برای حمله به اهداف زمینی توسط بمب و راکت ساخته شده‌اند. هدف اصلی از به‌کارگیری جنگنده‌های شکاری، دستیابی به برتری هوایی است که نقش مهمی در پیروزی در جنگ‌های کلاسیک دارد.

جنگنده‌های شکاری جت از نظر تاریخی به پنج نسل متوالی تقسیم می شوند؛ البته تعریف رسمی و دقیقی برای این طبقه بندی وجود ندارد و بیشتر بر اساس ویژگی های کلی صورت می پذیرد.

1. جنگنده‌های نسل اول (میانه دهه 1940 تا میانه دهه 1950)

جنگنده‌های جت نسل اول در اواخر جنگ جهانی دوم ظاهر شدند. یکی از انواع مشهور آنها Messerschmitt Me 262A است که به علت مشکلات فنی هرگز به تولید انبوه نرسید. کارشناسان بر این باورند که چنانچه آلمان نازی می توانست این جنگنده را در تعداد انبوه به‌کار گیرد، سرنوشت جنگ در هوا تغییر می یافت. مسراشمیث ام ای 262 از نظر سرعت و قابلیت مانور بسیار برتر از جنگنده‌های رایج آن زمان مجهز به موتور پیستونی بود.

جنگنده‌های نسل اول دارای ظاهری شبیه به جنگنده‌های ملخی قدیمی تر بودند. سلاح غالب آنها توپ‌های خودکار با کالیبر بین 12 تا 37 میلی متر بود. برخی از آنها حتی دارای بال‌های راست معمولی بودند،‌ بر خلاف تمامی جنگنده‌های جت امروزی که بال‌های به عقب برگشته دارند. سرعت همگی آنها زیر سرعت صوت (ترانسونیک) بود.

معروف‌ترین نمونه جنگنده‌های جت نسل اول را می‌توان میگ 15 روسی دانست که ظهور آن در آسمان کُره شمالی برتری هوایی آمریکا را دچار تزلزل جدی ساخت. میگ 15 در ارتفاعی می توانست پرواز کند که جنگنده‌های جت آمریکایی به آن نمی رسیدند. این جنگنده سریع‌ترین هواپیمای جت زمان خود نیز به‌شمار می رفت. تنها مهارت بالاتر خلبانان آمریکایی جنگنده‌های F-86 Saber بود که توانست از برتری هوایی مطلق هواپیماهای کُره شمالی که با ترکیبی از خلبانان روسی، چینی و کُره شمالی پرواز می کردند، جلوگیری کند.

2. جنگنده‌های نسل دوم (میانه دهه 1950 تا اوایل دهه 1960)

درس هایی که از جنگ کُره آموخته شد، همراه با پیشرفت‌های صورت گرفته در فناوری آیرودینامیک همچون بال‌های به عقب برگشته و بال‌های دلتا شکل که مقاومت کمتری در برابر هوا ایجاد می‌کنند و نیز ابداع آلیاژهای سبک و محکم آلومینیوم، منجر به بروز جنگنده‌های جت نسل دوم گشت. این جنگنده‌ها با استفاده از سیستم پس‌سوز توانستند سرعت صوت را برای اولین‌بار پشت‌سر بگذارند و در پرواز افقی بتوانند با سرعت‌های بالای صوت به مدتی طولانی حرکت کنند.

پیشرفت فناوری الکترونیک منجر به پیدایش سیستم های رادار قابل حمل توسط هواپیما گردید. بدین ترتیب این هواپیماها می توانستند فراسوی قدرت دید خلبان به رهگیری و کشف دشمن بپردازند. موشک های جستجوگر حرارتی که به دنبال حرارت ساطع شده از موتور و بدن هواپیمای هدف می‌گردند برای اولین بار ظاهر شدند. نمونه‌های اولیه موشک‌های هدایت شونده توسط رادار نیز ابداع شدند ولی چندان قابل اعتماد نبودند. در نتیجه مجهز شدن این هواپیماها به موشک‌های هوا به هوای هدایت شونده توسط رادار، جنگ نزدیک و تعقیب و گریز هوایی (dog fighting) از اهمیت کمتری نسبت به هواپیماهای نسل اول برخوردار بود.

یکی از مشهورترین هواپیماهای نسل دوم، میگ 21 بود که در جنگ ویتنام توسط کره شمالی مورد استفاده قرار می گرفت. میگ 21 نیز در زمان خود پیشرفته‌ترین جت جنگی به‌شمار می رفت و رکورد سرعت را تا مدت‌ها از آن خود کرده بود. میگ 21 اختصاصاً برای حمله به بمب‌افکن‌های بلندپرواز بی 52 آمریکا ساخته شده بود. از سال 1959 تا 1990 حدود 12000 عدد از این جنگنده‌ها در شوروی و کشورهای اقمار آن ساخته شد. بدین ترتیب این هواپیمای جنگی رکورد بیشترین میزان تولید شده را نیز در اختیار خود دارد. این جت جنگی در جنگ ایران و عراق نیز مورد استفاده عراق قرار گرفت ولی بزودی مقهور توانایی خلبانان ایرانی که در رهگیری هوایی با هواپیماهای اف 4 فانتوم خود بسیار قابل بودند گردید.

3. جنگنده‌های نسل سوم (اوایل دهه 1960 تا دهه 1970)

در این جنگنده‌ها سیستم های هدایت آنالوگ جایگزین سیستم های قدیمی تر شده و افزایش قدرت مانور نتیجه بهبود خواص آیرودینامیکی هواپیماها بود. سیستم های رادار پیشرفته‌تر شده و موشک‌های هوا به هوای مدرن تری ظاهر گشتند. این هواپیماها دارای قابلیت حمله به اهداف زمینی توسط موشک‌های هوا به زمین همچون AGM-65 Maverick بودند.

یکی از موفق ترین هواپیماهای جنگی نسل سوم فانتوم اف -4 آمریکایی بود که به‌طور وسیعی در جنگ ویتنام مورد استفاده قرار گرفت. فانتوم اف 4 یک هواپیمای چندمنظوره بود که علاوه بر چالاکی در درگیری های هوایی، می توانست به اندازه یک بمب‌افکن سنگین زمان جنگ جهانی دوم بمب حمل کند. در جنگ ویتنام فانتوم های اف- 4 توانستند حدود 280 هواپیمای ویتنام شمالی را در جنگ‌های هوایی سرنگون کنند.

4. جنگنده‌های نسل چهارم (دهه 1970 تا میانه دهه 1990)

جنگنده‌های نسل چهارم حاصل پیشرفت در تجهیزات هدایت خودکار هواپیما و بکارگیری نظریات مربوط به افزایش قابلیت های آیرودینامیکی هواپیماهای جت بودند. در این جنگنده ها به جای تکیه صرف بر سرعت و ارتفاع پرواز، به قابلیت ایجاد تغییرات سریع در سرعت، ارتفاع و جهت پرواز تکیه شده بود. اهرم های مکانیکی بتدریج جای خود را به کنترل های الکترونیکی و دیجیتالی دادند.

سایر پیشرفت‌های خیره‌کننده در هواپیماهای این نسل شامل رادار کنترل آتش پالس-داپلر، نمایشگرهای تمام دیجیتال بالاسری (head-up displays) و نمایشگرهای چندمنظوره بود که به‌تدریج به ابزارهای اساسی هواپیماها تبدیل شدند. مواد کمپوزیتی به شکل المان‌های سازه‌ای لانه زنبوری از آلومینیوم و لایه‌های اپوکسی گرافیتی در سطوح کنترل پرواز و پوسته هواپیما به‌کار رفتند که باعث کاهش قابل ملاحظه وزن هواپیماها و افزایش قابلیت حمل بار آنها شد.

جنگنده‌های این نسل از قابلیت مانور بالایی برخوردار بوده و در تعقیب و گریز هوایی بسیار برتر از نسل پیشین خود هستند. نمونه عالی یک جنگنده نسل چهارم اف 15 ایگل آمریکاست که دارای تمام ویژگی های یک جنگنده برتری هوایی است. نمونه دیگری از این جنگنده به نام اف 15 استرایک ایگل برای ایفای نقش دوگانه جنگنده بمب‌افکن طراحی شده است. به اف 15 نام روبات پرنده لقب داده‌اند؛ زیرا پرواز عملاً توسط یک کامپیوتر مرکزی که فرمان‌های خود را از خلبان و سایر حسگرها و منابع ورودی هواپیما می گیرد، کنترل می شود. اف 15 موفق ترین هواپیمای جنگی دنیا محسوب می‌شود، زیرا در ازای 100 مورد شکار هواپیمای دشمن در طول به‌کارگیری این هواپیما توسط کشورهای مختلف، حتی یک عدد از این هواپیماها نیز در جنگ سرنگون نشده است.

یکی از خیره‌کننده‌ترین ویژگی های این‌گونه هواپیماها، قابلیت رادارگریزی یا stealth است که باعث می شود اثر برجای گذاشته شده توسط این هواپیماها بر روی صفحه رادار دشمن به حداقل برسد. البته قابلیت رادارگریزی کامل در جنگنده‌های نسل پنجم به تکامل خود رسیده است.

5. جنگنده‌های نسل 4.5

پایان جنگ سرد در سال 1991 باعث شد دولت‌ها به میزان زیادی بودجه نظامی خود را کاهش دهند. توسعه پژوهش در زمینه صنایع هوایی نیز کاهش یافت. در طرف دیگر کاهش موجودی صنایع هوایی باعث تمرکز آنها بر توسعه سلاح‌های پیشرفته تر در کمیت‌های محدودتر شد. پیشرفت تکنولوژی میکروچیپ و نیمه‌هادی منجر به توسعه نسلی واسطه‌ای از جنگنده‌ها به نام جنگنده‌های نسل چهار و نیم گردید.

ویژگی های اصلی این زیرنسل عبارتند از سیستم های هدایت خودکار دیجیتالی پیشرفته و مواد پیشرفته هوا-فضا،‌ کاهش اثر هواپیماها بر صفحه رادار (رادارگریزی در محدوده فرکانس های رادیویی) و یکپارچگی بالا میان سیستم هدایت و آتش. تکنولوژی های کلیدی بکار رفته در سلاح‌های این جنگنده ها عبارتند از موشک های هوا به هوا با برد فراتر از دید مریی (beyond-visual-range)، سیستم هدایت سلاح با استفاده از GPS، رادار های solid-state phased-array، دوربین های کار گذاشته شده در کلاه خلبان و لینک های داده ضد پارازیت. قابلیت thrust vectoring نیز بر قابلیت مانور هواپیماها تا حد زیادی می افزود. جنگنده های این نسل عمدتا چند منظوره هستند و برای درگیری هوایی و حمله به اهداف زمینی بطور توام ساخت شده اند.

برخی جنگنده های این نسل همچون جنرال داینامیکز اف 16، در اصل از ارتقای جنگنده های نسل پیشین حاصل شده اند.

6. جنگنده‌های نسل پنجم (2005 تاکنون)

نسل پنجم جنگنده‌های برتری هوایی در جنگنده لاکهید مارتین/بویینگ اف 22 راپتور تجلی پیدا کرده است. این ماشین های جنگی حاصل آخرین پیشرفت‌ها درصنایع هوافضا و الکترونیک هستند و برای عمل در یک فضای جنگی کاملاً شبکه‌ای و با قابلیت رادارگریزی حداکثر طراحی شده‌اند. ویژگی های این نسل از جنگنده‌ها را می توان به‌شرح زیر برشمرد:

استفاده از رادارهای چندوظیفه‌ای AESA با پهنای باند بالا و احتمال پایین اختلال در انتقال داده‌ها. رادارهای AESA امواج خود را در طول باندهای فرکانسی متعددی ارسال می کنند که امکان تشخیص آنها را از نویز پس زمینه‌ای برای رادارهای دشمن بسیار دشوار می‌سازد.بدین ترتیب هواپیمای جنگنده می تواند بسیار پنهان از دید رادار بماند. سیستم آگاهی موقعیتی برای جستجو و ردیابی مادون قرمز SAIRST که به‌طور خودکار تمامی اهداف دشمن را در اطراف هواپیما شناسایی می کند. استفاده از مدارهای مجتمع بسیار سریع VHSIC با دیتاباس های پرسرعت برای پردازش اطلاعاتی که از تمامی سنسورهای هواپیما به کامپیوتر مرکزی آن ارسال می‌شوند. سیستم های متمرکز سنجش سلامت هواپیما برای آسان شدن کار نگهداری و تعمیر هواپیما، استفاده از موتورهایی با قابلیت thrust-vectoring با نازل های خروجی متغیر که با هدایت جریان جت گاز خروجی در مسیر دلخواه، بر قدرت و قابلیت مانور هواپیما می افزایند و در عین حال مسافت نشست و برخاست هواپیما را بسیار کوتاه می‌کنند. قابلیت سوپرکروز که حرکت طولانی مدت با سرعت بالای صوت را بدون استفاده از سیستم پس سوز امکان‌پذیر می‌سازد؛ این امر علاوه بر کاهش مصرف سوخت و افزودن بر بُرد هواپیما، از خط اثر حرارتی هواپیما درنبردهای هوای شدید می کاهد. رادارگریزی حداکثری که با استفاده از تکنولوژی های نوین طراحی آیرودینامیکی و مواد ویژه جاذب امواج رادار به انجام رسیده است.

تمامی این ویژگی ها به جنگنده نسل پنجم قابلیت از بین بردن هواپیمای دشمن در اولین برخورد را می دهد.

هم اکنون تنها جنگنده نسل پنجم عملیاتی اف 22 آمریکاست اما جنگنده‌های دیگری هم توسط کشورهای مختلف در حال توسعه است که از جمله آنها می توان به اف 18 سوپر هورنت اشاره کرد.