یک حقوقدان گفت: دیه مالی است که در جنایات علیه جسم پرداخت می شود و قوانین ویژه ای درباره میزان، شرایط و نحوه پرداخت آن وجود دارد.

به گزارش مهر، دیه در حقوق کیفری، جبران مالی خسارتی است که در نتیجه جنایت یا شبه جنایت به فردی وارد می شود. به عبارت ساده تر، وقتی کسی به دیگری آسیب جسمی یا جانی وارد می کند، قانون در برخی موارد اجازه می دهد که به جای مجازات کیفری، فرد آسیب دیده یا اولیای دم (خانواده مقتول) مبلغی پول (دیه) از مجرم دریافت کنند.

امین فلاح، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری، به بررسی ابعاد حقوقی و قانونی دیه و شرایط آن پرداخت.

متن گفتگو به شرح زیر است:

تعریف دیه چیست و چه فرقی با ارش دارد؟

دیه از منظر لغوی و در زبان فارسی به معنی خون بها و در فقه اسلامی عبارت از مالی است که به عنوان بدل نفس یا اطراف در جرایم علیه تمامیت جسمانی اشخاص (جنایات) به قربانی یا اولیای دم پرداخت می شود و بر اساس قانون دیه مالی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می شود. همچنین ارش دیه غیر مقدر است که میزان آن در شرع تعیین نشده است و دادگاه با لحاظ نوع و کیفیت جنایت و تأثیر آن بر سلامت مجنی علیه و میزان خسارت وارده با در نظر گرفتن دیه مقدر و با جلب نظر کارشناس میزان آن را تعیین می کند.

ماهیت دیه چیست؟

در مورد ماهیت دیه که آیا مجازات محسوب می شود یا غرامت، نظرات مختلفی ارائه شده است، اما فارغ از تمام اختلاف نظرات دیه را می توان تأسیس مستقلی دانست که هم دارای ویژگی هایی از مجازات و کیفر است، هم اینکه اوصافی از غرامت و جبران خسارت را داراست.

موارد تعلق دیه چیست؟

دیه در موارد قتل، جرح و نقص عضو تعیین می شود.

موارد دیه کامل همان است که در مقررات شرع تعیین شده است و میزان آن ابتدای هر سال توسط رییس قوه قضاییه به تفصیل بر اساس نظر مقام رهبری تعیین و اعلام می شود. منظور از موارد اعلامی در شرع نیز (100 شتر، 200 گاو، 1000 گوسفند، 200 دست لباس حله یمانی، 1000 دینار، یا 10 هزار درهم) است.

دیه زن و مرد چه تفاوتی دارد؟

دیه زن و مرد تا ثلث دیه کامل مساوی است و در مواردی که دیه بیش از ثلث می باشد، دیه زن نصف دیه مرد است.

دیه غیرمسلمانان چه مقدار است؟

دیه جنایت بر اقلیت های دینی شناخته شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به اندازه دیه مسلمان تعیین می گردد.

ماه های حرام چه تأثیری در دیه دارند؟

هرگاه رفتار مرتکب و فوت مجنی علیه هر دو در ماه های حرام (محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه) یا در محدوده حرم مکه، واقع شود، خواه جنایت عمدی، خواه غیرعمدی باشد، علاوه بر دیه نفس، یک سوم دیه نیز افزوده می گردد. سایر مکان ها و زمان های مقدس و متبرک مشمول حکم تغلیظ دیه نیست.

تغلیظ دیه در چه مواردی است؟

تغلیظ فقط در قتل نفس است و در جنایات منجر به جرح یا نقص عضو دیه تغلیظ نمی شود.

میزان تغلیظ دیه چقدر است؟

مستند به ماده 557 و برخلاف باور رایج میان مردم، در موارد تغلیظ، صرفاً یک سوم به دیه کامل افزوده می شود و افزایش دیه به میزان دو برابر در ماه های حرام مبنای قانونی ندارد. همچنین برخلاف باور رایج ماه صفر نیز جزو ماه های حرام محسوب نمی شود.

فلسفه افزایش دیه در ماه های حرام و حرم مکه در چیست؟

اعراب از دیر باز به جهت قداست و حرمت این ماه ها دست از جنگ و خونریزی می کشیدند؛ پس از اسلام نیز زمان ها و مکان فوق مورد احترام مسلمانان واقع شد. افزایش دیه در ماه های حرام، عاملی بازدارنده است که از خشونت و خونریزی جلوگیری می کند و منجر به حفظ امنیت عمومی می شود. همچنین به جهت حفظ امنیت هرچه بیشتر تجار و حجاج در انجام مناسک حج در حریم مکه، افزایش دیه عاملی برای حفظ امنیت مردم به شمار می آید.

شمول تغلیظ دیه چیست؟

در حکم تغلیظ دیه فرقی میان بالغ و غیر بالغ، زن و مرد و مسلمان و غیرمسلمان نیست. سقط جنین نیز پس از پیدایش روح، مشمول حکم تغلیظ است. تغلیظ دیه، در مواردی که عاقله یا بیت المال پرداخت کننده دیه باشد نیز جاری است. در قتل عمدی که به علت عدم امکان قصاص یاعدم جواز آن دیه پرداخت می شود نیز این حکم جاری است.

مهلت پرداخت دیه چقدر است؟

مطابق قانون مواعد پرداخت دیه به نحو زیر است:

قتل عمد: یک سال قمری، شبه عمد: 2 سال قمری، خطای محض: 3 سال قمری

آیا امکان پرداخت اقساطی دیه وجود دارد؟ نحوه پرداخت به چه شکل است؟

بله، امکان پرداخت اقساطی دیه در قانون پیش بینی شده و در صورتی که پرداخت کننده بخواهد هر یک از انواع دیه را پرداخت نماید و یا پرداخت دیه به صورت اقساطی باشد، معیار، قیمت زمان پرداخت است، مگر آنکه بر یک مبلغ قطعی توافق شده باشد.

در صورت فوت یا فرار جانی چه کسی مسئول دیه است؟

در جنایات عمد دیه از اموال مرتکب پرداخت می شود و در صورتی که مرتکب مالی نداشته باشد، در خصوص قتل عمد، ولی دم می تواند دیه را از عاقله بگیرد و در صورت نبود عاقله یاعدم دسترسی به آن ها یاعدم تمکن آن ها، دیه از بیت المال پرداخت می شود و در غیر قتل، دیه بر بیت المال خواهد بود. در جنایات شبه عمد و خطای محض دیه از اموال مرتکب و اگر اموالی نداشته باشد پرداخت دیه از بیت المال خواهد بود.

عاقله چه کسانی هستند؟

عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است.

اگر مقتول چند وارث داشته باشد، دیه چگونه تقسیم می شود؟

بر اساس قانون دیه مانند ترکه تقسیم می شود و سهم هر وارث طبق قواعد ارث مشخص است.

آیا دیه مشمول مرور زمان می شود؟

طبق ماده 109 قانون مجازات اسلامی، جرایم مستوجب دیه مشمول مرور زمان نمی شوند، به عبارتی حتی اگر سال ها از محکومیت به پرداخت دیه بگذرد، مرتکب تحت هر شرایطی موظف به پرداخت است.

در صورت تعدد جراحات دیه چگونه محاسبه می شود؟

هرگاه در اثر رفتارهای متعدد، آسیب های متعدد ایجاد شود، هر آسیبی دیه جداگانه دارد.

آیا بیمه مسئول پرداخت دیه است؟

مطابق ماده 1 قانون بیمه اجباری شخص ثالث مصوب 1395 شرکت بیمه مکلف به پرداخت خسارت های بدنی از جمله دیه خواهد بود.

دیه اعضای فرد و زوج چگونه محاسبه می شود؟

از بین بردن هر یک از اعضای فرد و هر دو عضو از اعضای زوج، دیه کامل و از بین بردن هریک از اعضای زوج، نصف دیه کامل دارد. خواه عضو مزبور از اعضای داخلی بدن باشد، خواه از اعضای ظاهری مگر اینکه در قانون ترتیب دیگری مقرر شده باشد.

اگر قاتل از ورثه مقتول باشد، تکلیف چیست؟

در صورتی که قاتل از ورثه مقتول باشد چنانچه قتل عمدی باشد از اموال و دیه مقتول و در صورتی که خطای محض یا شبه عمدی باشد از دیه وی ارث نمی برد. در موارد فقدان وارث دیگر، مقام رهبری وارث است.

پرداخت تفاضل دیه به قاتل در فرض به قتل رسیدن زن مسلمان چگونه است؟

تفاضل دیه زمانی مطرح می شود که دیه مجنی علیه (بزه دیده) کمتر از دیه جانی باشد. هرگاه زن مسلمانی عمداً کشته شود، حق قصاص ثابت است، لکن اگر قاتل، مرد مسلمان باشد، ولی دم باید پیش از قصاص، نصف دیه کامل را به او بپردازد و اگر قاتل، مرد غیر مسلمان باشد، بدون پرداخت چیزی قصاص می شود. در قصاص مرد غیرمسلمان به سبب قتل زن غیرمسلمان، پرداخت مابه التفاوت دیه آن ها لازم است. برای مثال، اگر مردی زنی را عمداً به قتل برساند، چون دیه زن نصف دیه مرد است، اجرای قصاص منوط به پرداخت نصف دیه کامل به قاتل خواهد بود. این موضوع در مواد 382 و 383 قانون مجازات اسلامی تصریح شده است.

نقش صندوق تأمین خسارت های بدنی در پرداخت دیه چیست؟

به منظور حمایت از زیان دیدگان حوادث ناشی از وسایل نقلیه، خسارت های بدنی وارد به اشخاص ثالث که به علت فقدان یا انقضای بیمه نامه، بطلان قرارداد بیمه، شناخته نشدن وسیله نقلیه مسبب حادثه، کسری پوشش بیمه نامه ناشی از افزایش مبلغ ریالی دیه یا تعلیق یا لغو پروانه فعالیت شرکت بیمه یا صدور حکم توقف یا ورشکستگی بیمه گر، قابل پرداخت نباشد، یا به طور کلی خسارت های بدنی که خارج از تعهدات قانونی بیمه گر است توسط صندوق مستقلی به نام صندوق تأمین خسارت های بدنی جبران می شود.

در چه شرایطی دیه جایگزین قصاص می شود؟

بر اساس قانون، در قتل عمد اگر اولیای دم از قصاص صرف نظر کنند یا شرایط قصاص وجود نداشته باشد، دیه جایگزین قصاص می شود.