کمتر از 10روز تا عملی شدن تهدید اروپایی ها برای فعال کردن مکانیسم ماشه مانده است؛ وزیر خارجه ایران روز جمعه با وزرای خارجه تروییکای اروپایی تماس تلفنی مشترک برقرار کرد و توافق شد تا دور بعدی گفت وگوها روز سه شنبه 4شهریور در سطح معاونان وزارت خارجه پیگیری شود. گفت وگوهایی که می توان آن را فرمولی برای جلوگیری از فعال شدن مکانیسم ماشه در دقیقه90 نامید. همزمان با تماس سیدعباس عراقچی با همتایان اروپایی خود، هیات ایرانی در وین با مقامات آژانس دور دوم گفت وگوها را برگزار کردند.

به گزارش دنیای اقتصاد، درحالی که روزشمار فعال شدن اسنپ بک یا مکانیسم ماشه آغاز شده و کمتر از 10روز دیگر تهدید اروپایی ها برای فعال کردن این سازوکار در پایان ماه اوت کلید خواهد خورد، ایران و تروییکا روز جمعه توافق کردند روز سه شنبه 4شهریور گفت وگوها را در سطح معاونین وزرای خارجه برگزار کنند. گفت وگوهایی که می توان آن را فرمولی برای جلوگیری از فعال شدن ماشه در دقیقه 90 نامید. بااین حال و به رغم این توافق مشخص نیست که تهران و سه پایتخت اروپایی پاریس، لندن و برلین بتوانند به یک چارچوب جدید دست پیدا کنند و چند ماه برای بازگشت به دیپلماسی و تمدید قطعنامه 2231 زمان بخرند.

در همین چارچوب سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، روز جمعه 31مرداد در تماس تلفنی مشترکی با وزرای امور خارجه فرانسه، انگلیس و آلمان و کایا کالاس نماینده عالی اتحادیه اروپا گفت وگو کرد. نتیجه این رایزنی ها آن بود که گفت وگوهای ایران با سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا سه شنبه هفته آینده در سطح معاونین وزارت امور خارجه پیگیری شود. همچنین رسانه آمریکایی آسوشیتدپرس به نقل از یک منبع مطلع خبر داد که روز گذشته به موازات این تماس تلفنی، مقامات آژانس بین المللی انرژی اتمی در وین با مقامات ایرانی دیداری داشته اند.

گفت وگو با آژانس و مذاکره با آمریکا دو شرطی بوده که از سوی اروپایی ها برای فعال نکردن اسنپ بک مطرح شده است. در همین خصوص مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا پس از پایان تماس تلفنی روز جمعه در توییتی نوشت: اروپا به یک راه حل دیپلماتیک برای مساله هسته ای متعهد است. با نزدیک شدن به مهلت مقرر برای مکانیسم ماشه، آمادگی ایران برای تعامل با ایالات متحده بسیار مهم است. ایران همچنین باید به طور کامل با آژانس بین المللی انرژی اتمی همکاری کند.

همچنین در گفت وگوی تلفنی ظهر جمعه 31مرداد، مواضع جمهوری اسلامی ایران در خصوص سازوکار موسوم به اسنپ بک و مسوولیت سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپایی در این خصوص تشریح شد و سیدعباس عراقچی با تاکید برعدم صلاحیت قانونی و اخلاقی این کشورها برای توسل به سازوکار مزبور، نسبت به عواقب چنین اقدامی هشدار داد. عراقچی تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران همان طور که در دفاع از خود مقتدرانه عمل می کند، مسیر دیپلماسی را نیز هیچ گاه ترک نکرده و برای هر راه حل دیپلماتیک که حقوق و منافع مردم ایران را تضمین کند آمادگی دارد.

وزیر امور خارجه در واکنش به تکرار ایده طرف های اروپایی برای تمدید قطعنامه 2231 با هدف فراهم کردن زمان بیشتر برای دیپلماسی، تصریح کرد: این تصمیمی است که اساسا شورای امنیت سازمان ملل متحد باید اتخاذ کند و جمهوری اسلامی ایران در عین اینکه مواضع و دیدگاه های اصولی خود را در این خصوص دارد، در این فرآیند ورود ندارد. عراقچی افزود: درعین حال ایران با دوستان خود در شورای امنیت در خصوص آثار چنین اقدامی و مسیر پیش رو، مشورت و تبادل نظر خواهد کرد. سه کشور اروپایی و نماینده عالی اتحادیه اروپا در این گفت وگوی تلفنی بار دیگر بر آمادگی کشورهای اروپایی برای یافتن یک راه حل دیپلماتیک تاکید کردند.

وزیر امور خارجه آلمان پس از پایان تماس تلفنی در توییتی نوشت: به صراحت گفته ایم که اجازه نمی دهیم مکانیسم ماشه تحریم ها منقضی شود مگر اینکه یک توافق قابل راستی آزمایی و پایدار حاصل شود. وزیر امور خارجه فرانسه هم تایید کرد که مذاکرات جدیدی با ایران هفته آینده درباره برنامه هسته ای ایران برگزار خواهد شد. طرفین در ماه ژوییه در شهر استانبول گفت وگوهایی درباره فعال سازی سازوکار ماشه داشتند که نتیجه ملموسی به دنبال نداشت. مقامات ایران تاکید کرده اند اروپا به دلیل پایبند نبودن به تعهداتش در توافق هسته ای، فاقد مبنای حقوقی و اخلاقی برای فعال سازی این سازوکار مقرر در این توافق علیه ایران است.

به موازات تماس مقامات اروپایی با ایران، مقامات آژانس بین المللی انرژی اتمی در وین نیز با مقامات ایرانی دیدار کردند. روز گذشته یک منبع مطلع به رسانه آمریکایی آسوشیتدپرس گفت که این گفت وگوها ادامه بحث های انجام شده در جریان سفر ماسیمو آپارو معاون رافائل گروسی مدیرکل آژانس، به تهران در 11 اوت (20مرداد) بود. ایران به دلیل عمل نکردن مدیرکل آژانس به وظایف قانونی اش در حفاظت از تاسیسات اتمی صلح آمیز ایران در تجاوزگری رژیم صهیونیستی و آمریکا به این تاسیسات که تحت پوشش توافق پادمانی با آژانس قرار داشت، همچنین گزارش فنی جانبدارانه او درباره برنامه هسته ای ایران - گزارشی که تهران آن را زمینه سازی این تجاوزگری می داند - همکاری خود با آژانس را به تعلیق درآورد. بااین حال سطحی از گفت وگوهای فنی میان ایران و آژانس در جریان است و تهران اعلام کرده در حال بررسی شکل همکاری با آژانس پس از تحولات اخیر است.

تروییکای اروپا (انگلیس، آلمان و فرانسه) در نامه ای در 8 اوت (17مرداد) هشدار دادند که در صورت دست نیافتن تهران به یک راه حل رضایت بخش برای مسائل هسته ای، اقدام به فعال سازی سازوکار ماشه برای بازگردانی تمامی تحریم های سازمان ملل علیه ایران خواهند کرد. این ضرب الاجل 31 اوت (9 شهریور) تعیین شده است که تنها 9 روز به آن باقی مانده و زمان کمی برای دستیابی احتمالی ایران به هرگونه توافقی با اروپایی ها باقی می گذارد. بازگرداندن دسترسی آژانس بین المللی انرژی اتمی به تاسیسات اتمی ایران بخش کلیدی این مذاکرات است.

هم زمان با این تحولات و در راستای هشدارهای ایران، سعید خطیب زاده، معاون سیدعباس عراقچی، در گفت وگویی با روزنامه فرانکفورتر آلگماینه با بیان اینکه فعال سازی اسنپ بک، آخرین کارت اروپا را بی جا مصرف می کند ، گفت که هرگونه مذاکره آینده از نگاه ایران یک مذاکره مسلح خواهد بود، چراکه تهران به واشنگتن اعتمادی ندارد. خطیب زاده در پاسخ به این پرسش که آلمان، فرانسه و بریتانیا قصد دارند طی چند روز آینده مکانیسم اسنپ بک را فعال کنند که تحریم های معلق شده سازمان ملل علیه ایران را بازمی گرداند و آن ها 6 ماه مهلت به ایران داده بودند، اما پاسخی از تهران دریافت نکرده اند، گفت که اروپایی ها توان میانجی گری را از دست داده اند و فشار بیشتر اشتباه است.

وی توضیح داد: ما معتقدیم اروپایی ها هیچ حقی برای فعال سازی این ماده که در برجام (توافق هسته ای 2015) گنجانده شده، ندارند. این موضوع در بیانیه های رسمی چین و روسیه هم روشن است. فراتر از مسائل حقوقی، در خود اروپا این برداشت وجود دارد که اروپایی ها از زمان روی کار آمدن رییس جمهور ترامپ، در موضوعات مهم بین المللی ازجمله پرونده ایران، به طور فزاینده ای اهمیت خود را از دست داده اند. به نظر می رسد آن ها می خواهند از این کارت اسنپ بک به عنوان اهرم فشار بر ایران و آمریکا استفاده کنند تا دوباره مهم جلوه کنند. اما در واقع، با این کار بیشتر بی اهمیت می شوند، زیرا آخرین کارت خود را بی جا مصرف می کنند. ایران، اروپایی ها را به عنوان میانجی می دید. متاسفانه نشان دادند که توان این نقش را ندارند. اعمال فشار بر ایران یک اشتباه است، زیرا ایران را مجبور به تصمیمات سخت خواهند کرد. این مقام ایرانی تاکید کرد که گزینه های زیادی روی میز است.

مکانیسم ماشه یا Snapback Mechanism سازوکاری مندرج در بندهای 36 و 37 برجام و بندهای 11.12 و 13 قطعنامه 2231 شورای امنیت مصوب سال1394 است که اجازه می دهد در صورت نقض اساسی تعهدات برجام از سوی ایران، یکی از اعضای گروه 1+5 (آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان، روسیه یا چین)، سازوکاری را فعال کند که بدون نیاز به رای گیری در شورای امنیت سازمان ملل متحد، تمام تحریم های پیش از برجام سازمان ملل علیه ایران به طور خودکار بازگردد.

بر اساس برجام، مهلت اجرای بخش های دیگری از قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد در 18اکتبر2025 (برابر با 26 مهر 1404) به پایان می رسد و پرونده هسته ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل در سال2025 به طور کامل بسته خواهد شد. اتمام مهلت این قطعنامه از نظر سیاسی می تواند پیامدهای مهمی داشته باشد و باید توجه داشت که پایان این محدودیت ها از نظر سیاسی می تواند به معنای تغییرات گسترده ای باشد؛ به خصوص اگر توافقی با کشورهای طرف توافق هسته ای قبل از مهرماه 1404 صورت نگیرد.

این سازوکار از نظر شکلی، دارای وتوی معکوس است و به جای اینکه برای اعمال تحریم رای گیری شود، باید قطعنامه ای در شورای امنیت برای توقف این روند صادر شود. به این معنا که بازگشت تحریم ها، قابل وتو نیست، بلکه عدم بازگشت تحریم ها می تواند وتو شود و در نتیجه، عملا هیچ کشوری نمی تواند جلوی آن را بگیرد. با وجود امکان وتوی این قطعنامه توسط اعضای دائم، اما عملا تحریم ها به صورت خودکار بازمی گردند؛ یعنی حتی اگر اکثریت مخالف بازگشت تحریم باشند، مکانیسم ماشه فعال خواهد شد. این سازوکار بر پایه قطعنامه 2231 سازمان ملل شکل گرفته که مبنای حقوقی برجام و لغو تحریم های قبلی بود.

از نظر فنی، این روند حدود 45 تا 60 روز تا موعد 26 مهر زمان می برد و پس از آن تحریم ها نهایتا دو هفته بعد در اواسط آبان اجرایی می شود.

فعال سازی مکانیسم ماشه طبق مفاد قطعنامه 2231، چند مرحله دارد: در مرحله نخست، موارد اختلافی به کمیسیون مشترک برجام (با حضور ایران، تروییکای اروپایی، چین و روسیه) ارجاع داده می شود، اگر ظرف 15 روز این اختلافات حل نشد، موضوع به وزرای خارجه کشورهای مذکور ارجاع داده خواهد شد. در صورت ادامه اختلاف، طرف شاکی می تواند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهد. شورای امنیت 30روز فرصت دارد تا قطعنامه ای برای ادامه تعلیق تحریم ها تصویب کند. اگر چنین قطعنامه ای تصویب نشود، تحریم های سازمان ملل متحد و قطعنامه های شورای امنیت خودکار علیه ایران بازمی گردد.

با توجه به خروج آمریکا از برجام و اختلافات عمیق میان اروپا و روسیه بر سر اوکراین و اینکه آیا اصلا آن ها حاضر هستند دور یک میز بنشینند، ماجرای برگزاری کمیسیون مشترک برجام را درهاله ای از ابهام قرار داده است.

یکی از مهم ترین پیامدهای بازگشت اسنپ بک این است که نه تنها پرونده برجام را به طور کامل خواهد بست، بلکه احتمال هرگونه دیپلماسی در آینده نزدیک را نیز از بین می برد. بازگشت تحریم های بین المللی شورای امنیت مهم ترین تاثیر اقتصادی این روند است. تهران نیز متقابلا افزایش سطح غنی سازی اورانیوم، تولید و توسعه ماشین های نسل جدید و تجدیدنظر جدی در روابط با اروپا را به صورت جدی تر دنبال خواهد کرد. تعمیق هرچه بیشتر ائتلاف دیپلماتیک و راهبردی با قدرت های مستقل جهانی از جمله روسیه، چین و مجموعه ای از کشورهای مخالف هژمونی آمریکا نیز از دیگر پیامدهای این مسیر است.