فرارو- اگرچه در یافته های دیرینه شناسی دریای خزر ترازی پایین تر از منفی 28 متر را به خود دیده است اما در حال حاضر در حال تجربه عقب نشینی بی سابقه ای است؛ روندی که نه تنها زیست بوم و حیات گونه های منحصربه فرد آن را تهدید می کند، بلکه تبعات اقتصادی، اجتماعی و حتی بین المللی برای کشورهای حاشیه آن خواهد داشت.

به گزارش فرارو، کاهش سطح آب دریای خزر تبدیل به یکی از دغدغه های مردمان خطه شمالی ایران و سایر استان ها شده است. پیش آگاهی در مورد شرایطی که در ادامه دریای خزر با آن روبه رو می شود می تواند برای رویارویی با این مساله موثر واقع شود.

سیده معصومه بنی هاشمی، رییس مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر، در گفت وگویی با فرارو به بررسی وضعیت دریای خزر پرداخته است:

وی افزود: طی سال های 1320 تا 1356 شمسی سطح آب دریای خزر به طور کلی روندی کاهشی داشته و به پایین ترین سطح خود در سال 1356 رسید. پس ازآن در دهه 60 و 70 سطح آب در دریای خزر نزدیک 2.5 متر تا سال 1374 افزایش یافت و از سال 1374 تا حال حاضر نیز تراز آب دریای خزر روندی کاهشی داشته است.

وی ادامه داد: اگر چه تراز آب دریای خزر در شرایط کنونی تقریباً حدود منفی 28 می باشد اما با توجه به بررسی شواهد و یافته های دیرینه شناسی، سطح آب این دریا ترازهای پایین تر نیز به خود دیده است.

این کارشناس دریای خزر گفت: نوسانات تراز آب دریای خزر، تابع عوامل مؤثر بر مؤلفه های بیلان آبی (ورودی ها و خروجی ها) در پهنه وسیع حوضه آبریز آن است که در محدوده 9 کشور ایران، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، روسیه، آذربایجان، گرجستان، ارمنستان و ترکیه قرار دارد. عوامل متعددی بر مولفه های بیلان آبی خزر و به تبع آن رفتار نوسانی آب مؤثر هستند که یکی از مهم ترین آن ها عوامل اقلیمی هستند. افزایش دما و به تبع آن افزایش تبخیر و هدر رفت آب از پهنه دریا عامل مهم و موثر در کاهش سطح آب دریای خزر به ویژه در چند سال اخیر است. در خصوص میزان نزولات جوی نیز افت وخیزهایی به ویژه در محدوده وسیع حوضه آبریز دریای خزر و به تناوب سال های پربارش، نرمال و کم بارش داشته ایم.

وی افزود: منابع رودخانه ای نیز مهم ترین عامل ورودی آب در حوضه خزر، محسوب می شوند و سهم به سزایی بر بیلان آبی و نوسانات آب خزر دارند.در خصوص ورودی منابع آب از رودخانه ها، بررسی ها از طریق رصد میزان حجم آب در ایستگاه های اندازه گیری ایران و سایر کشورهای حاشیه خزر انجام شده و به عنوان یکی از مهم ترین عوامل در بررسی علل تغییرات سطح آب و همچنین پیش بینی وضعیت آینده منابع آب دریایی مورد استفاده قرار می گیرد.

رییس مرکز مطالعات دریای خزر تاکید کرد: حوضه آبریز خزر با وسعت حدود 3.5 میلیون کیلومترمربعی، حدود پنج درصد آن در کشور ایران قرار دارد و عمده ورودی منابع آب به دریای خزر از رودخانه های بخش شمالی دریای خزر است که 80 تا 90 درصد منابع ورودی رودخانه ای دریای خزر را تشکیل می دهد. در مجموع حجم ورودی آب رودخانه به طور متوسط سالانه بین 300 تا 320 میلیارد مترمکعب بالغ می گردد و در این بین مهم ترین رودخانه ها، ولگا در کشور روسیه، کورا در آذربایجان و اورال در قزاقستان قابل ذکر است.

وی افزود: نتایج بررسی مولفه های بیلان آبی خزر و روند آن نشان می دهد، کاهش تراز آب اخیر ناشی از افزایش دمای منطقه در مقایسه با میانگین بلندمدت و تأثیر آن بر افزایش میزان تبخیر از سطح دریا، کاهش بارش در حوضه آبریز خزر و کاهش حجم آبدهی رودخانه های اصلی است و این نتایج در شرایطی است که بر مبنای سناریوهای تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان این قرن پیش بینی شده است.

وی ادامه داد: پدیده تغییر اقلیم با تأثیر بر شرایط طبیعی مؤلفه های آب و هوایی در کره زمین، موجب افزایش سطح آب دریاها و اقیانوس ها می شود اما این مسئله با رویکردی متفاوت منجر به کاهش سطح تراز آب دریاها و دریاچه های محصور در خشکی خواهد شد. براساس نتایج آخرین دستاوردها و مطالعات انجام شده پیرامون آینده وضعیت منابع آب دریای خزر و تأثیر روند افزایش دمای ناشی از ازدیاد غلظت گازهای گلخانه ای، پیش بینی شده، سطح تراز آب دریای خزر همانند دیگر دریاهای داخلی، با کاهش قابل ملاحظه ای رو به رو خواهد شد.

بنی هاشم گفت: بررسی هر موضوعی در دریای خزر به طور موثری به وضعیت منابع آبی دریا از بعد کمی و کیفی وابسته است و طبیعتا تغییرات حادث بر منابع آب خزر بر همه ابعاد اکوسیستم خزری اثر گذار خواهد بود از جمله موضوع زیستمندان و البته فک خزری که نماد سلامت زیستی در دریای خزر است.

رییس مرکز تحقیق دریای خزر گفت: روند نوسانی آب، بیش از هر چیز سواحل مشرف و کاربری های ساحلی را تحت تأثیر قرار می دهد. شرایط فعلی و دورنمای آتی کاهش سطح آب، به عنوان هشداری برای زیرساخت ها و ظرفیت های بهره برداری در مناطق ساحلی خزر به حساب آمده و ادامه وضعیت فعلی مطابق تجارب و رخدادهای تاریخی گذشته، می تواند مناطق ساحلی، سکونتگاه ها و فعالیت های متنوع اقتصادی و اجتماعی شامل بنادر و شیلات، آبگیر نیروگاه ها و ... را تحت الشعاع قرار دهد.

وی افزود: از اهم پیامدهای ناشی از تشدید کاهش سطح آب، ایجاد چالش در زیرساخت ها و کاربری های اقتصادی و اجتماعی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب ها، خلیج های کناره ای و ...)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده های محیطی دریا و مصب رودخانه ها، اثرات منفی بر آبخوان های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی قابل ذکر است.

بنی هاشم گفت: در منظر کلی و از جنبه شرایط هندسی دریای خزر، به جهت شیب کم سواحل شمالی و تا حدی قسمت های میانی خزر، بیشترین ابعاد تاثیر کاهش سطح آب و پسروی دریا در این سواحل مورد انتظار می باشد و بخش های جنوبی خزر به جهت شیب و عمق بیشتر، کم تر از سایر سواحل خزری دستخوش پسروی خواهند شد.

وی افزود: لکن سواحل جنوبی دریای خزر از نظر شرایط جمعیتی و سکونتگاهی، پرتراکم ترین بخش خزر بوده و ابعاد متنوع پسروی دریا در این قسمت از سواحل خزر وسیع تر خواهد بود و این مسئله اهمیت پیش آگاهی نسبت وضعیت آتی سواحل شمالی کشور و تاثیر کاهش منابع آبی بر ظرفیت ها و زیرساخت های موجود و برنامه های توسعه ای را تاکید می کند.

این کارشناس و متخصص حوزه دریای خزر تاکید کرد: از اقداماتی که در برهه کنونی برای کمک به مدیریت آثار و پیامدهای کاهش آب خزر و بهبود شرایط محیطی خزر با تاکید بر رویکرد سازگاری می توان ذکر کرد، جلب مشارکت و همکاری کشورهای حوضه این دریا بالاخص پنج کشور ساحلی در موضوع کاهش آب خزر حسب شرایط کنونی و زمینه سازی برای همکاری و توجه به مباحث کمی و کیفی منابع آبی خزر و نیز موضوع آلودگی های فیزیکی، شیمیایی و زیستی و ارائه راهکارها و تدوین برنامه اقدامات مشترک در خصوص پایش محیطی و به اشتراک گذاشتن نتایج است. از دیگر برنامه ها برگزاری نشست های علمی و تخصصی بین المللی در زمینه های مختلف منابع آب، محیط زیست دریای خزر و آثار تغییرات اقلیمی جهت بهره مندی از ظرفیت های علمی برای کمک به اتخاذ و تدوین برنامه های جامع مدیریت منابع آبی خزر و پیامدهای پسروی آب دریا است.

وی افزود: در بعد دیگر اطلاع رسانی و جمع آوری اطلاعات از فعالیت هایی که در زمینه بهره برداری از آب دریای خزر توسط کشورها صورت می گیرد و اقداماتی که در شرایط کاهش سطح آب می باید؛ جدی تر دنبال شود نظیر آمادگی، واکنش و همکاری منطقه ای در مبارزه با سوانح آلودگی ها از جمله آلودگی نفتی و سایر بهره برداری ها با تقویت بسترهای همکاری موجود بین کشورهای ساحلی دریای خزر است که می باید در برهه کنونی بیش از پیش مورد تأکید، اجماع و همکاری کشورهای منطقه قرار گیرد.

در نهایت بنی هاشم گفت: یکی از پیامدهای بارز کاهش منابع آبی خزر، پسروری و افزایش عرصه سواحل می باشد و این پیامد نیازمند مدیریت ویژه از جمله ساماندهی، قانون گذاری و نظارت با تاکید بر صیانت از اراضی و حریم دریا و حریم خلیج و تالابهای پیرامون و سایر محدوده های متاثر از کاهش آب است چرا که این محدوده ها بخشی از پهنه آبی خزر است و هم به لحاظ قانونی و هم به جهت پایداری و ایمنی هر گونه بارگزاری سازه ای، می باید صیانت و کنترل شود.