احسان عزیزی؛ تاریخ نفت ایران از قرارداد دارسی در سال 1280 خورشیدی آغاز می شود، که پنج سال پیش از انقلاب مشروطه ایران بود. دارسی با دریافت امتیاز 60 ساله، نفت ایران را از دولت ایران گرفت تا با کشف نفت در این سرزمین، تاریخ ایران مسیری پرچالش و نوین را تجربه کند. در سال 1287 خورشیدی، نخستین چاه نفت در مسجدسلیمان کشف شد و نفت از عمق زمین فوران کرد؛ این نفت به نوعی به غنیمتی برای بریتانیا تبدیل شد. برای حفظ امنیت این منبع ارزشمند، بریتانیا قراردادی با شیخ خزعل امضا کرد تا از چاه های نفت خود محافظت کند.

نکته تأسف بار آن بود که دولت ایران از این قرارداد بی خبر بود و نه تنها شیخ خزعل، بلکه دولت بریتانیا نیز دولت مرکزی را در جریان قرار نداده بود. پالایشگاه نفت آبادان، که پس از تگزاس آمریکا بزرگ ترین میدان نفتی جهان به شمار می رفت، در سال 1308 شاهد نخستین اعتصاب کارگری در ایران بود که توسط ارتش رضاشاه سرکوب شد. به گونه ای که بریتانیا از رضاشاه بابت سرکوب 11 هزار کارگری که حق خود را مطالبه می کردند، تشکر کرد.

هرچند این آخرین اعتراض کارگران در پالایشگاه نفت آبادان نبود و در سال 1325 کارگران این شهر دوباره اعتصاب کردند و بزرگ ترین اعتصاب خاورمیانه شکل گرفت. این مقاله شرح مختصری است از حرکت خودجوش مردم ایران که منجر به ملی شدن نفت ایران شد و در نهایت به مرداد خاموشی انجامید؛ مردادی که با کودتا بار دیگر استبداد را برای ایران و ایرانی به یادگار گذاشت.

در 20 بهمن 1328 خورشیدی، مجلس شانزدهم شورای ملی ایران فعالیت خود را آغاز کرد. این مجلس نقطه شروع جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و نمایانگر صدای حق خواهی ایرانیان در تاریخ کشور شد.

انتخابات این مجلس با شایعات گسترده ای درباره تقلب، به ویژه در تهران همراه بود. گروهی به رهبری محمد مصدق که کودتای سوم اسفند رضاشاهی را محکوم کرده و به همین دلیل سال ها در تبعید به سر برده بودند، به این انتخابات اعتراض کردند. در نهایت، با تحصن این گروه که به جبهه ملی ایران معروف شد، انتخابات تهران باطل اعلام گردید و انتخابات جدیدی برگزار شد. جبهه ملی ایران تحت رهبری محمد مصدق، نماینده تهران، خط مشی خود را بر اجرای واقعی قانون اساسی مشروطه قرار داد.

قانونی که امضای آن یادآور خون جوانان فداکاری بود که در برابر استبداد مبارزه کرده بودند. در مجلس شانزدهم شورای ملی، جبهه ملی ایران فراکسیون وطن را تشکیل داد. اولین اقدام این فراکسیون بررسی موافقت نامه الحاقی بود؛ موافقت نامه هایی که بریتانیا به دولت ایران وعده اجرای آن را داده بود و شامل امتیازات محدود نفتی می شد. اما به دلیل عدم مقبولیت این امتیازات، مجلس شانزدهم قرارداد الحاقی را رد کرد و خواهان ملی شدن نفت ایران شد. با نخست وزیری رزم آرا، او نیز با ملی شدن نفت مخالفت کرد، اما در 16 اسفند 1329 توسط فداییان اسلام ترور شد.

در همان مجلس، ملی شدن نفت ایران به تصویب رسید و مقرر شد تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری از نفت تحت کنترل دولت ایران قرار گیرد. این امر در 29 اسفند 1329 به انجام رسید. در اول فروردین 1330، با کاهش مزایای کارگران شرکت نفت آبادان و اخراج 800 نفر از آن ها، اعتصاب بزرگی در آبادان آغاز شد. این اعتصاب به حدی شدت گرفت که 9 نفر از کارگران جان خود را از دست دادند و 30 نفر دیگر زخمی شدند.

این وضعیت تا 5 اردیبهشت 1330 ادامه یافت و سرانجام با افزایش دستمزد و تأمین حقوق ضایع شده کارگران، اعتصابات پایان یافت. در 7 اردیبهشت 1330، محمد مصدق طرح 9 ماده ای برای اجرای ملی شدن نفت را به مجلس ارائه کرد. پس از استعفای حسین علاء از سمت نخست وزیری، مصدق به شرط قانونی شدن این طرح به عنوان نخست وزیر منصوب شد. به همین منظور، هیأتی به جنوب ایران اعزام شد تا اختیارات شرکت نفت را در دست بگیرد.

این اقدام باعث شد بریتانیا علیه ایران در دادگاه لاهه شکایت کند و اعلام نماید که ایران نمی تواند قرارداد را فسخ کند و باید غرامت پرداخت کند. ایران غرامت منصفانه را پذیرفت اما اعلام کرد که دادگاه لاهه صلاحیت رسیدگی به این پرونده را ندارد، زیرا موضوع مربوط به یک کشور (ایران) و یک شرکت خصوصی نفت ایران-انگلیس است. در تیر 1331، دادگاه لاهه عدم صلاحیت خود را در این پرونده اعلام کرد.

با اخراج پرسنل خارجی شرکت نفت از آبادان، بریتانیا به ایران هشدار داد که در صورت صدور نفت، محموله های نفتی ایران را مصادره خواهد کرد. در این شرایط، هریمن، فرستاده ترومن رییس جمهور ایالات متحده، به تهران اعزام شد تا ایران را به مذاکره تشویق کند. او در تاریخ 23 تیر 1330 وارد تهران شد و همان روز حزب توده، با گرایش های کمونیستی، تظاهرات گسترده ای را سازماندهی کرد.

این تظاهرات به خشونت کشیده شد و منجر به کشته و زخمی شدن مردم گردید؛ به طوری که سرلشگر زاهدی، وزیر کشور، از سمت خود برکنار شد. در مهر 1330، لویی هندرسون، سفیر جدید ایالات متحده، به تهران آمد و با محمدرضاشاه دیدار کرد. او در این دیدار توصیه کرد که محمد مصدق از مقام نخست وزیری برکنار شود. بریتانیا نیز به شورای امنیت شکایت کرد و ادعا نمود که ایران با اقدامات خود، صلح جهانی را به خطر انداخته است.

ایران در پاسخ، شورای امنیت را فاقد صلاحیت خواند و بریتانیا را متهم کرد که تهدید نظامی کرده است. ایران همچنین اعلام کرد که آماده است غرامت منصفانه ای پرداخت کند. در اردیبهشت 1331، محمد مصدق به شاه اعلام کرد که نخست وزیر باید وزیر جنگ را تعیین کند، اما این درخواست با مخالفت شاه مواجه شد. محمد مصدق اعلام کرد که تا زمانی که وزیر جنگ و ارتش در انتخابات تقلب می کنند، مردم طعم آزادی را نخواهند چشید.

او از مردم درخواست کمک کرد و به همین دلیل استعفا داد. در 25 تیر همان سال، مجلس به احمد قوام پیشنهاد نخست وزیری داد که او نیز این پیشنهاد را پذیرفت. با آغاز نخست وزیری قوام، تظاهرات گسترده ای به حمایت از مصدق شکل گرفت و در 30 تیر 1331 قیام وسیعی در سراسر کشور به وقوع پیوست. در پی این رویداد، قوام استعفا داد و محمد مصدق دوباره به عنوان نخست وزیر کشور منصوب شد.

وزارت جنگ به وزارت دفاع تغییر نام یافت و بودجه ارتش و دربار کاهش پیدا کرد. همچنین برای خاندان سلطنتی مقرراتی تعیین شد و املاک شاهنشاهی که رضاشاه به زور از مردم گرفته بود، به دولت بازگردانده شد. مصدق از مجلس درخواست اختیارات شش ماهه کرد تا اصلاحات ضروری را انجام دهد. از جمله این اصلاحات، وضع مالیات بر املاک بزرگ خوانین و افزایش سهم دهقانان از محصولات تولیدی خود بود. اگر همین دو اقدام به درستی اجرا می شد، نیازی به اصلاحات فرمایشی ارضی نبود و کشاورزی وابسته ای برای کشور شکل نمی گرفت.

محمد مصدق با نگرش نخبه گرایانه خود، خواهان محدود کردن حق رأی به افراد باسواد کشور بود و همچنین پیشنهاد اعطای حق رأی به زنان را مطرح کرد. با عدم پذیرش پیشنهادهای بریتانیا توسط ایران، این کشور تحریم ها علیه ایران را تشدید کرد. در طول 18 ماه نخست وزیری مصدق، ایران تجربه اقتصادی بدون نفت را پشت سر گذاشت. برای مقابله با کسری بودجه، مصدق مزایای مدیران ارشد کشور را کاهش داد و اوراق قرضه ای منتشر کرد که با استقبال مردم مواجه شد.

هرچند در نهایت دولت ناچار شد برای پرداخت حقوق کارمندان، اقدام به چاپ اسکناس کند. با پایان اختیارات ویژه نخست وزیر و عدم تحقق اصلاحات مورد نظر، مصدق خواستار تمدید شش ماهه دیگری شد که با مخالفت مجلس مواجه گردید. حتی برخی از رهبران جبهه ملی نیز از او جدا شدند. در این شرایط، فشارها به دربار شاه افزایش یافت و او به نشانه اعتراض اعلام کرد که قصد دارد کشور را ترک کند.

پس از این خبر، تعدادی از حامیان دربار در قصر سلطنتی تجمع کردند و از شاه خواستند که کشور را ترک نکند. مصدق نیز در یک نطق رادیویی تأکید کرد که به قانون اساسی مشروطه پایبند است، اما در همان روز گروهی از اوباش به خانه اش حمله کرده و او را تهدید به قتل کردند. با مشاهده وضعیت نامناسب مجلس، مصدق تصمیم به انحلال آن گرفت و اعلام کرد که با قانون اصلاح شده، انتخابات جدیدی برگزار خواهد شد.

این همه پرسی انجام شد و مجلس منحل گردید.

با تأکید دولت ایران بر احقاق حقوق خود، کرمیت روزولت برای طراحی کودتایی علیه مصدق انتخاب شد. این کودتا که به نام AJAX شناخته می شد، به دو مرحله تقسیم می شد: نخست ایجاد آشوب در کشور و سپس اجرای کودتای نظامی برای سرنگونی دولت مصدق.

در آغاز تلاش شد تهدید کمونیسم در ایران برجسته شود و مصدق به عنوان سیاستمداری طرفدار شوروی معرفی گردد. این اقدامات به حدی پیش رفت که دکتر فاطمی، وزیر خارجه مصدق، نیز به تغییر دین و رفتارهای غیر اخلاقی متهم شد. در نهایت، با حمایت و تقویت اعتماد به نفس شاه از سوی دوستان و آشنایان محمدرضا پهلوی مبنی بر حمایت غرب از او، شاه تصمیم گرفت از دوران فترت مجلس استفاده کند و نامه ای مبنی بر عزل مصدق را امضا کند.

در تاریخ 25 مرداد 1332 کودتایی علیه دولت قانونی محمد مصدق شکل گرفت که در سه مرحله تعریف شده بود: مرحله اول شامل دستگیری و عزل مصدق، مرحله دوم بازداشت سران دولت و مرحله آخر تصرف مراکز مهم پایتخت کشور بود. به این منظور، نصیری، فرمانده گارد شاهنشاهی، در نیمه شب فرمان عزل مصدق را همراه با تانک و زره پوش به کاخ نخست وزیری منتقل کرد. گروه دیگری از کودتاگران به مراکز مخابراتی و ستاد لشکر حمله کردند.

اما نقشه کودتا به لطف افسران وفادار به مصدق به اطلاع او رسید. نصیری در خانه نخست وزیر به دستور مصدق توسط نیروهای سرهنگ ممتاز، یکی از یاران وفادار او، دستگیر شد. با فرارسیدن صبح روز 26 مرداد و شکست کودتا، سرلشگر زاهدی که فرمان نخست وزیری از سوی شاه به نام او صادر شده بود، مخفی گردید و شاه نیز همراه با همسرش ثریا ایران را به مقصد بغداد ترک کرد. در همان روز، تظاهرات بزرگی در تهران برگزار شد و دکتر فاطمی خواهان برقراری رژیم جمهوری در ایران شد.

مصدق نیز دستور تشکیل یک شورای قانونی را صادر کرد و تأکید نمود که نباید از قانون تخلف شود. در تاریخ 27 مرداد، هندرسون، سفیر ایالات متحده، به دیدار محمد مصدق رفت و او را تشویق کرد که از حامیان خود بخواهد خیابان ها را ترک کنند و تظاهرات را ممنوع اعلام کند. در حالی که شبکه کودتا هنوز فعال بود، در روز بعد (28 مرداد) گروهی از اوباش از محله های بدنام تهران به همراه نظامیان طرفدار شاه به ساختمان های دولتی حمله کردند و به سمت مراکز مهم شهر حرکت کردند.

کودتاگران با قطع ارتباط بین دولت و مردم، امکان هماهنگی را از آن ها سلب کردند. در ساعت 5 عصر، درگیری و تیراندازی در خانه نخست وزیر آغاز شد و در ساعت 7 عصر، گارد نخست وزیری تسلیم شد و خانه مصدق غارت گردید. دکتر فاطمی موفق به فرار شد، اما مصدق که از جنگ داخلی نگران بود و ادامه نخست وزیری خود را به نفع کشور نمی دانست و مشاهده کرد دولت های غربی تمایلی به موافقت نفتی با او ندارند، تسلیم شد.

آیا محمد مصدق قهرمانی تک رو بود؟ آیا پیرمردی لجوج بود که تنها به قهرمانی خود می اندیشید؟ آیا آنچنان که طرفداران استبداد سابق تأکید دارند، فردی پوپولیست بود که دیکتاتوری اشک و ناله را در کشور حاکم کرد؟

در یادداشتی که در عطنا منتشر کردم با عنوان از تجربه مصدق درس بگیریم تأکید کردم که بت سازی از مصدق یا هر فرد دیگری خطاست. نگاه صفر و صدی به هر فرد و تحول تاریخی اشتباه است.

هرچند ما ایرانیان آرزوگرایان را بیشتر از واقع گرایان دوست داشته ایم. مصدق خواهان آن بود که قانون پادشاه باشد و زندگی خود را وقف حاکمیت قانون کرد. در یادداشت مصدق در بی دادگاه نظامی که در عطنا منتشر شد، خواندیم که در دادگاه خود نیز به قانون اساسی مشروطه ارجاع می داد و خود را مطیع قانون می دانست.

هدف از خواندن تاریخ آن است که گذشته تلخ را تکرار نکنیم، هرچند تجربه زیستی ما از خواندن تاریخ تنها بیگانه هراسی بوده است.

ما أکثَرَ العِبَرَ وَ أقَلَّ الاِعتِبار