قنات ها در تاریخ ایران نه تنها راهکاری برای دسترسی به آب در سرزمین های خشک و کویری بوده اند، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ و تمدن این سرزمین محسوب می شوند. در میان آن ها، قنات زارچ به عنوان طولانی ترین قنات جهان، جایگاهی ویژه دارد؛ قناتی با حدود 90 کیلومتر طول و بیش از دو هزار حلقه چاه که از دل روستای فهرج سرچشمه می گیرد و پس از گذر از محله های تاریخی یزد، به شهر زارچ می رسد. ثبت این قنات در فهرست میراث جهانی یونسکو، بر ارزش جهانی آن مُهر تأیید نهاده است.

به گزارش ایسنا، ابراهیم کاظم نژند، مدیر پایگاه جهانی قنات های ایرانی زارچ، حسن آباد مشیر و دهنو یزد درباره قنات زارچ توضیح داد: پروژه قنات زارچ از ابتدای سال 1395 در راستای اهداف ثبت جهانی قنات ایرانی با هدف احیاء و مرمت سازه های وابسته به قنات از محدوده مسجد جامع یزد تا آسیاب وزیر در محله کوشکنو شهر یزد آغاز شد که همچنان ادامه دارد. این قنات با 90 کیلومتر طول به عنوان طولانی ترین قنات ایران که تعداد چاه های آن 2115 حلقه است در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است. قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که در زمان حاضر فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر به دلیل افت سطح آب زیر زمینی کم آب و سپس خشک شده اند.

او ادامه داد: مبدأ قنات زارچ در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده و از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیرچقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج و به طرف زارچ حرکت می کند.

کاظم نژند با اشاره به اینکه در مسیر قنات زارچ در شهر یزد بیش از 30 پایاب احداث شده است، افزود: بیشتر آن ها عمومی و وقف استفاده مردم بوده و تعدادی نیز در بناهای مذهبی احداث شده است. در فاز اول این پروژه که به عنوان مسیر گردشگری قنات زارچ در نظر گرفته شده است هشت پایاب، دو آب انبار و یک آسیاب را شامل می شود.

او درباره اقدامات حفاظت و مرمت این قنات گفت: از سال 1395 پروژه ای جامع آغاز شد که در سه محور اصلی دنبال شد. نخست، مطالعات و مستندسازی، شامل تهیه کتابچه های راهنما، نقشه های گردشگری و ثبت دقیق پایاب ها و آسیاب های وابسته به قنات. دوم، ساماندهی و مرمت، از جمله نورپردازی، تخلیه آوار و بازپیرایی پایاب ها، مرمت آب انبار جنُک و احیای آسیاب وزیر و سوم، اقدامات حفاظتی در بستر قنات، همچون لایروبی مسیر 90 کیلومتری، انسداد چاه های فاضلاب متصل، حفر مادرچاه جدید برای افزایش دِبی آب و نیز ضدعفونی و مه پاشی مسیر برای مقابله با آلودگی ها و بیماری هایی نظیر سالک.

مدیر پایگاه جهانی قنات های یزد با اشاره به اینکه یکی از چالش های اساسی در ساختار حفاظت و مدیریت قنات ها، مسئله مدیریت چندگانه است، گفت: در این حوزه، دستگاه هایی مانند جهاد کشاورزی، آب منطقه ای، شوراهای محلی و مالکین، هر یک به نوعی نقش دارند. در این میان، نقش میراث فرهنگی که در تفاهم نامه میان چهار دستگاه به ثبت رسیده، عمدتاً بر ابعاد حفاظتی، نظارتی و صیانت از عرصه و حریم و سازه های قنات متمرکز است اما در حوزه اجرا و نگهداری، نهادهایی مانند جهاد کشاورزی، آب منطقه ای و شوراهای محلی نقش مستقیم تری دارند و همین پراکندگی مسئولیت ها، یکی از مشکلات اساسی در نگهداری قنات هاست.

او درباره امکان احیای قنات ها، توضیح داد: نمونه بارز این امکان، قنات زارچ در یزد است. این قنات ثبت جهانی شده است و ساختار آن، نه تنها نقشه مشخصی نداشت بلکه بهره برداری از آن عملاً متوقف شده بود. زمانی که ما این قنات را تحویل گرفتیم، فاضلاب های زیادی به آن متصل شده بود و از دهه هفتاد در وضعیت بحرانی قرار داشت، به طوری که در آستانه نابودی کامل و حتی فوت قرار گرفته بود. اما در سال 1394، اقدامات اجرایی برای نجات آن آغاز شد. ابتدا فاضلاب ها شناسایی و آن ها را از قنات قطع کردیم، سپس عملیات حفاظت محور پیگیری و احیاء سازه های وابسته معماری قنات از جمله پایاب ها و آسیاب وزیر در شهر یزد انجام شد. هرچند همچنان در مقطعی از مسیر قنات، به دلیل نشست زمین، امکان جریان آزادانه آب وجود ندارد اما در حال پیگیری تامین زیرساخت های لازم هستیم تا این مسئله نیز برطرف شود. بنابراین احیای قنات، نه تنها ممکن است بلکه در مواردی مانند همین نمونه، به نتایج ملموسی نیز منجر شده است.

کاظم نژند اضافه کرد: پیرو این اقدامات که از سال های 1394 تا 1398 انجام شده، گردشگری قنات به یکی از جاذبه های گردشگری شهر یزد تبدیل شده است که در تعطیلات نوروز، قنات زارچ میزبان 16 تا 17 هزار بازدیدکننده بوده است. این رقم در سال های اخیر نیز ادامه داشته و قنات زارچ به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری آبی یزد مطرح شده است. این تجربه ثابت می کند احیای قنات نیازمند مدیریت هماهنگ و حمایت دستگاه های مختلف است.

در این پروژه، وزارت میراث فرهنگی با مشارکت دستگاه هایی چون جهاد کشاورزی، آب منطقه ای، مرکز بهداشت شهرستان و فرمانداری نقش مؤثری ایفا کردند. از سال های ابتدایی پروژه، با اقداماتی مانند حذف فاضلاب، آزادسازی حریم قنات و سایر فعالیت های حفاظتی، موفق شدیم که در سال 2022 جایزه ممتاز حفاظت از یونسکو در منطقه آسیا و اقیانوسیه را کسب کنیم. این دستاورد، در کشور ما بسیار کم نظیر بوده است.

مدیر پایگاه جهانی قنات های ایرانی زارچ، حسن آباد مشیر و دهنو یزد درباره نقش قنات ها در بحران خشکسالی، گفت: اگرچه کشور ما درگیر بحران جدی کم آبی است اما هنوز می توان به ظرفیت های قنات ها، به ویژه در مناطق روستایی و سنتی، امید بست. در مناطقی که همچنان به مدیریت سنتی و نظام قناتی متکی هستند، آثار بحران کمتر است.

در حالی که در شهرها، به ویژه مناطقی که به فناوری های مدرن آبرسانی وابسته شده اند، بحران شدیدتر خود را نشان می دهد. برای نمونه، شهر تاریخی یزد در گذشته با استفاده از قنات ها اداره می شد اما با گسترش شهر و تغییر سیستم توزیع آب، مشکلات بیشتری ایجاد شده است. اگر صنعت و دانشگاه ها بتوانند مدیریت سنتی قنات را به روز کنند و با نیازهای امروز همگام سازند، شاید بتوان بخشی از بحران را مهار کرد. متأسفانه در دهه های 30 و 40، رویکرد حذف سیستم قناتی و جایگزینی چاه ها بدون توجه به ساختار زمین شناسی باعث شد که لایه های زیرزمینی دچار آسیب جدی شوند و سطح آب های زیرزمینی به شدت افت پیدا کند.

کاظم نژند افزود: در سال 1346، عمق چاهِ مادر یک قنات حدود 60 متر بود اما اکنون در همان منطقه، برای دسترسی به آب باید تا 90 یا حتی 100 متر حفاری شود. این یعنی در چند دهه اخیر، سطح سفره های زیرزمینی به شدت پایین رفته است. بنابراین بازگشت به ساختار سنتی قنات، یا حداقل بهره گیری از آن به عنوان مکمل سیستم های مدرن، هنوز امکان پذیر است و می تواند تأثیرگذار باشد. این دانش سنتی، حاصل سال ها تجربه میدانی است و در بسیاری از موارد می تواند راهگشا باشد. بنابراین اگر بتوان میان علم روز و دانش بومی و سنتی، پیوندی مؤثر برقرار کرد، می توان گامی مؤثر برای کاهش بحران کم آبی برداشت.