روزنامه اعتماد در یادداشتی با عنوان چه خواهد شد؟ به بررسی پیامدهای احتمالی فعالسازی مکانیسم ماشه پرداخته است.

این روزنامه در این زمینه نوشت: فعال سازی مکانیسم ماشه یکی از مهم ترین ابزارهای حقوقی و سیاسی در چارچوب برجام و نظام بین الملل معاصر محسوب می شود. این مکانیسم به کشورهای عضو اجازه می دهد در صورت نقض تعهدات هسته ای ایران، فرآیند بازگرداندن تحریم های بین المللی لغو شده توسط شورای امنیت را آغاز کنند.

اهمیت این مکانیسم نه تنها به دلیل اثر مستقیم آن بر سیاست های هسته ای و امنیتی ایران، بلکه به دلیل پیامدهای گسترده اقتصادی و دیپلماتیک آن در منطقه و جهان است. فعال سازی مکانیسم ماشه از یک سو نشان دهنده اهمیت تعهدات قانونی در معاهدات بین المللی است و از سوی دیگر موجب تشدید تنش ها میان طرف های ذی نفع و تغییر موازنه سیاسی در عرصه جهانی می شود.

در عین حال، این مکانیسم به عنوان یک ابزار بازدارنده عمل می کند و کشورهای عضو را ملزم می سازد تا از نقض تعهدات خود اجتناب کنند، اما ماهیت حقوقی و عملی آن، به ویژه در شرایط پیچیده سیاسی و اختلافات منطقه ای، محل بحث و تفسیرهای مختلف است. از این رو در این کوتاه نوشتار برآن شدم تا، تحلیلی جامع از مکانیسم ماشه و سناریوهای احتمالی فعال سازی آن برای ایران ارایه دهم. این تحلیل شامل بررسی چارچوب حقوقی، پیامدهای اقتصادی و سیاسی و سناریوهای محتمل می شود تا تصویر روشن و علمی از چالش ها و فرصت های پیش روی ایران در مواجهه با این مکانیسم ارایه گردد.

مکانیسم ماشه ابزاری حقوقی در چارچوب توافق هسته ای ایران (برجام) است که به کشورهای عضو این توافق اجازه می دهد در صورت نقض تعهدات هسته ای توسط ایران، فرآیند بازگرداندن تحریم های بین المللی لغو شده توسط شورای امنیت سازمان ملل را آغاز کنند.

این مکانیسم به گونه ای طراحی شده است که تضمین کننده اجرای دقیق مفاد توافق باشد و طرف های ذی نفع را قادر سازد تا از هرگونه تخطی جلوگیری کنند، بدون اینکه نیاز به تصویب مجدد تحریم ها توسط شورا باشد. ماهیت مکانیسم ماشه ترکیبی از جنبه های حقوقی و سیاسی است. از نظر حقوقی، فعال سازی آن براساس سازوکار مشخص در متن برجام و قطعنامه های مرتبط شورای امنیت صورت می گیرد و به طور خودکار تحریم ها را بازمی گرداند.

از نظر سیاسی، مکانیسم ماشه به عنوان یک ابزار بازدارنده عمل می کند که قدرت چانه زنی کشورهای عضو را در مذاکرات افزایش می دهد و ایران را ملزم می سازد تا از نقض تعهدات خود اجتناب کند. این ویژگی دوگانه، حقوقی و سیاسی، ماهیت پیچیده و تاثیرگذار این مکانیسم را برجسته می کند.

با وجود اینکه مکانیسم ماشه یک ابزار حقوقی مشخص است، اجرای عملی آن با چالش ها و ابهامات متعددی همراه است. اختلاف نظرهای بین المللی درباره شرایط نقض، نقش شورای امنیت و واکنش ایران و دیگر کشورهای عضو، ماهیت این مکانیسم را فراتر از یک سازوکار ساده حقوقی می برد و آن را به یک میدان پیچیده سیاسی و دیپلماتیک تبدیل می کند. این ویژگی موجب شده که هر تحلیل درباره مکانیسم ماشه نه تنها به جنبه های قانونی، بلکه به سناریوهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی نیز نیاز داشته باشد. حال در ادامه یادداشت به تحلیل سناریوها خواهم پرداخت:

در سناریوی نخست، فعال سازی مکانیسم ماشه منجر به بازگشت فوری تحریم های بین المللی شورای امنیت علیه ایران می شود. این تحریم ها شامل محدودیت های مالی، بانکی، نفتی و صادرات فناوری های حساس هسته ای است که قبلا در چارچوب برجام لغو شده بودند. بازگشت تحریم ها می تواند فشار اقتصادی قابل توجهی بر اقتصاد ایران وارد کند و بانک ها، شرکت ها و جریان های سرمایه گذاری خارجی را دچار اختلال کند.

این امر به کاهش درآمدهای نفتی، محدودیت در دسترسی به سیستم مالی جهانی و کاهش تجارت خارجی منجر خواهد شد. پیامد سیاسی این سناریو نیز بسیار مهم است. فعال سازی مکانیسم ماشه، ضمن افزایش فشار بین المللی، موقعیت ایران در مذاکرات هسته ای و دیپلماتیک را تحت تاثیر قرار می دهد. کشورهای اروپایی و امریکا ممکن است با استفاده از این ابزار، ایران را به بازگشت کامل به تعهدات هسته ای ملزم کنند و همزمان اهرم نظامی فشارآفرین خود را در مسائل منطقه ای افزایش دهند.

در داخل ایران، این اقدام می تواند به واکنش های سیاسی و اجتماعی گسترده ای منجر شود و دولت را مجبور به اتخاذ تدابیر سیاست خارجی و اقتصادی اضطراری کند. با وجود این، فعال سازی مکانیسم ماشه می تواند واکنش متقابل ایران را نیز به همراه داشته باشد. تهران ممکن است اقداماتی مانند کاهش سطح تعهدات هسته ای، توقف همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی یا توسعه ظرفیت های هسته ای را در دستور کار قرار دهد.

این واکنش ها می تواند موجب تشدید تنش ها در سطح منطقه ای و بین المللی شود و روند مذاکرات آتی را پیچیده تر کند، بنابراین سناریوی اول ترکیبی از فشار اقتصادی، چالش های سیاسی و افزایش ریسک امنیتی است که برای تصمیم گیران داخلی و بین المللی اهمیت بالایی دارد.

در این سناریو، ایران به جای پذیرش فشار مستقیم تحریم ها، با اتخاذ سیاست کاهش تدریجی تعهدات هسته ای، از ابزارهای دیپلماتیک برای مهار آثار فعال سازی مکانیسم ماشه استفاده می کند. کاهش تعهدات می تواند شامل افزایش غنی سازی اورانیوم، توقف برخی از اقدامات شفاف سازی با آژانس بین المللی انرژی اتمی یا توسعه زیرساخت های هسته ای باشد. این رویکرد به ایران امکان می دهد همزمان با حفظ ظرفیت های هسته ای خود، از طریق مذاکرات مستقیم با کشورهای اروپایی، امریکا و حتی چین و روسیه، فشارها را مدیریت کند. پیامد دیپلماتیک این سناریو شامل بازتعریف روابط ایران با جامعه بین المللی و افزایش اهمیت گفت وگوهای چندجانبه است.

ایران می تواند با برجسته کردن تبعات انسانی و اقتصادی بازگشت تحریم ها، حمایت کشورهای ثالث را جلب کند و روند اعمال فشار یک جانبه را تضعیف نماید. این استراتژی، اگرچه ریسک تشدید تنش های سیاسی را دارد، اما امکان ایجاد فرصت های جدید برای مذاکرات هسته ای و حفظ سهمی از ظرفیت های اقتصادی را نیز فراهم می کند. در سطح داخلی، کاهش تعهدات هسته ای و تمرکز بر دیپلماسی فعال می تواند پیامدهای اقتصادی و اجتماعی متعددی داشته باشد.

ایران ممکن است با بهره گیری از دیپلماسی اقتصادی، سرمایه گذاری های خارجی محدود را جذب کند و برخی از محدودیت های تحریمی را به صورت جزیی دور بزند. همزمان، مدیریت افکار عمومی و کنترل انتظارات داخلی نسبت به پیامدهای کاهش تعهدات هسته ای برای دولت اهمیت حیاتی دارد، زیرا واکنش های اجتماعی و سیاسی می تواند به شدت بر ثبات داخلی اثر بگذارد.

در این سناریو، ایران به فعال سازی مکانیسم ماشه با اتخاذ رویکرد ترکیبی پاسخ می دهد که شامل اقداماتی در سطح نظامی و منطقه ای همراه با اقدامات دیپلماتیک محدود است. از منظر هسته ای، ایران ممکن است به سرعت برنامه غنی سازی اورانیوم را توسعه دهد و زیرساخت های هسته ای خود را تقویت کند تا توان بازدارندگی و چانه زنی خود را افزایش دهد. اما این امر به نظر تا آستانه هسته ای شدن پیش می رود، همزمان، اقدامات نظامی یا شبه نظامی منطقه ای، مانند تقویت حضور در تنگه هرمز، همکاری با گروه های منطقه ای یا نمایش قدرت نظامی در مرزهای منطقه ای، می تواند به عنوان اهرم فشار بر کشورهای غربی و متحدانشان عمل کند. این سناریو پیامدهای سیاسی و امنیتی گسترده ای دارد.

فشارها بر جامعه بین المللی برای ورود مستقیم یا حمایت از تحریم ها افزایش می یابد و خطر تنش های نظامی در منطقه بالاتر می رود. کشورهای همسایه و بازیگران بین المللی ممکن است واکنش های متقابل نشان دهند که می تواند به تشدید بحران امنیتی و پیچیده تر شدن مذاکرات هسته ای منجر شود. ازسوی دیگر، ایران می تواند با بهره گیری از قدرت بازدارندگی خود، موقعیت چانه زنی را در میز مذاکرات تقویت کند و خواسته های خود را با اهرم تهدید نظامی یا منطقه ای پیش ببرد.

در سطح داخلی، این رویکرد ترکیبی پیامدهای اقتصادی و اجتماعی متنوعی دارد. افزایش احتمال تشدید تنش ها و تهدید امنیتی می تواند سرمایه گذاری خارجی را محدود و هزینه های نظامی را افزایش دهد، اما در عین حال می تواند حمایت داخلی را از طریق تقویت حس امنیت ملی و خوداتکایی افزایش دهد. مدیریت افکار عمومی و اطلاع رسانی هدفمند به شهروندان، برای حفظ ثبات اجتماعی و جلوگیری از نگرانی های گسترده، یکی از عناصر کلیدی موفقیت این سناریو محسوب می شود. در پایان گفتنی است که فعال سازی مکانیسم ماشه در چارچوب توافق هسته ای ایران، به عنوان یک ابزار حقوقی و سیاسی، پیامدهای متنوع و پیچیده ای را در ابعاد بین المللی، منطقه ای و داخلی به همراه دارد.

بررسی سناریوهای مختلف نشان می دهد که هرگونه اقدام علیه ایران می تواند با واکنش های دیپلماتیک، اقتصادی و حتی نظامی از سوی تهران مواجه شود و به تبع آن، ثبات منطقه ای و امنیت بین المللی تحت تاثیر قرار گیرد. مکانیسم ماشه، اگرچه به عنوان یک ابزار فشار و بازدارندگی برای کشورهای عضو برجام طراحی شده است، اما اثرگذاری واقعی آن به میزان انعطاف پذیری و توانایی ایران در مدیریت بحران و بهره گیری از اهرم های قدرت خود بستگی دارد.

سناریوهای بررسی شده نشان می دهند که پاسخ ایران می تواند از طریق دیپلماسی فعال، افزایش غنی سازی اورانیوم، اقدامات اقتصادی و نظامی منطقه ای یا ترکیبی از این اقدامات باشد. در تمامی سناریوها، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی داخلی نیز قابل توجه است؛ افزایش فشارهای بین المللی می تواند محدودیت های اقتصادی را تشدید کند، اما در عین حال، مدیریت هوشمندانه افکار عمومی و استفاده از اهرم های سیاسی و اقتصادی می تواند ثبات داخلی را حفظ و ظرفیت بازدارندگی ایران را تقویت کند.

درنهایت، فعال سازی مکانیسم ماشه نه تنها یک چالش حقوقی و دیپلماتیک برای ایران و جامعه بین المللی محسوب می شود، بلکه فرصتی برای بازتعریف راهبردهای امنیتی، اقتصادی و دیپلماتیک کشور است. بهره گیری از ابزارهای ترکیبی، سیاست گذاری هوشمند و دیپلماسی هدفمند می تواند مانع از تشدید بحران و حفظ منافع ملی ایران شود، درحالی که نادیده گرفتن ابعاد پیچیده این مکانیسم، می تواند پیامدهای منفی و طولانی مدتی را برای کشور و منطقه به همراه داشته باشد.

نویسنده: پرهام پوررمضان، پژوهشگر علم سیاست