ازدواج در جوامع سنتی ایران به عنوان یک مرحله مهم از چرخه زندگی زنان و مردان تلقی می شود. اما در دهه های اخیر، تغییرات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی باعث شده است تعداد قابل توجهی از دختران، به دلایل گوناگون، از سن متعارف ازدواج عبور کنند و همچنان مجرد باقی بمانند. این پدیده که در ادبیات جامعه شناسی با عنوان تجرد قطعی یا ازدواج نکردگی در سنین بالا شناخته می شود، نیازمند بررسی همه جانبه است.

به گزارش ایسنا، داستان زندگی دختران با سن بالا که از وقت ازدواجشان گذشته پر از انتخاب، فشار جامعه و مواجهه با واقعیاتی است که کمتر دیده می شود.

خیلی ها به من سرکوفت می زنند… خانواده، فامیل، حتی بعضی از همکارها. انگار من مقصر این همه اتفاقات زندگی ام هستم. این جمله را مریم می گوید، زنی 43ساله که روزهایش را با کار و گشت زنی در فضای مجازی می گذراند. گویی سال ها تمرین کرده تا بغض هایش را پشت کلمات پنهان کند. در حین گفت وگو، نگاهش گاهی به فنجان چای نیمه سردش می افتد و گاهی به بیرون پنجره؛ جایی که صدای زندگی و شلوغی خیابان، با سکوت خانه اش تضاد عجیبی دارد.

مریم از دوران جوانی اش می گوید؛ روزهایی که پر از امید و رویا بوده: من هم مثل خیلی از دخترها، خیال داشتم روزی لباس سفید بپوشم و خانه ای کوچک با مردی که دوستش دارم داشته باشم. اما همیشه یا شرایط طرف مقابل مناسب نبود یا مخالفت های بی دلیل خانواده سد راه شد. وقتی وارد دهه سوم زندگی شدم، هنوز امیدوار بودم. اما بعد از 35 سالگی، انگار همه چیز عوض شد… خواستگارها کم شدند، معیارها سخت تر شدند و ناگهان فهمیدم سال ها گذشته است.

او لحظه ای مکث می کند، جرعه ای از چایش می نوشد و ادامه می دهد: حالا، دیگر حتی کسی ازم نمی پرسد چرا ازدواج نکرده ام. فقط نگاه می کنند؛ نگاهی که پر از قضاوت است. گاهی حس می کنم در چشم بعضی ها، آدم ناقصی هستم، فقط چون مجرد مانده ام.

از تنهایی نمی ترسد اما از نگاه ها واهمه دارد. او در خانه پدر و مادرش زندگی می کند ولی معتقد است این شرایط نمی تواند دوام داشته باشد چون او در این سن نیاز به استقلال دارد ولی فرهنگ سنتی جامعه در کنار آن فشار اقتصادی مانع از این شده است که مریم در این سن سبک زندگی خود را فراموش کرده و به ناچار تن به شرایطی دهد که مناسب فرزندانی در حیطه سنی 15 تا 20 سال است.

بر اساس داده های مرکز آمار ایران، تعداد زنانی که به سن تجرد قطعی رسیده اند، در یک دهه اخیر رشد قابل توجهی داشته است. در تعریف علمی، تجرد قطعی به وضعیتی گفته می شود که فرد از محدوده سنی متعارف ازدواج عبور کرده و احتمال ازدواجش بسیار پایین است.

کارشناسان اجتماعی عوامل مختلفی را در این روند مؤثر می دانند از جمله آن ها می توان یه مشکلات اقتصادی و گرانی مسکن که ازدواج را به یک تصمیم پرهزینه تبدیل کرده است، تغییر سبک زندگی و اولویت های فردی، به ویژه در میان زنان تحصیل کرده و شاغل، مهاجرت و کاهش جمعیت مردان در گروه های سنی خاص در برخی مناطق و انتظارات فرهنگی و فشار خانواده ها که گاهی مانع انتخاب آزادانه می شود اشاره کرد.

لیلی دختری که دهه 50 عمر خود را سپری می کند و معتقد است دیگر فرصتی برای تشکیل خانواده ندارد و این شرایط را نیز پذیرفته است، می گوید: تنهایی سخت است، ولی سخت تر از آن قضاوت هایی است که بی رحمانه نسبت به زندگی و شخصیت افرادی همچون من می شود. بعضی ها فکر می کنند حتماً ایرادی داری که ازدواج نکرده ای؛ در حالی که گاهی فقط شانس با آدم یار نیست. برای من، شرایط اجتماعی و اقتصادی هم بی تأثیر نبود. خواستگار که پیدا شد، یا بیکار بود یا توان اجاره خانه نداشت. حتی یک بار خانواده ام به خاطر تفاوت طبقاتی مخالفت کردند و هنوز هم پشیمان نیستند.

در جامعه ما، زنان مجرد بالای 40 سال اغلب در قاب کلیشه ها و پیش داوری ها قرار می گیرند؛ قاب هایی که نه انتخاب هایشان را می بینند و نه شرایطشان را درک می کنند. بسیاری از این زنان در عین نداشتن همسر، زندگی فعالی دارند، در مشاغل مختلف موفق اند و حتی به دیگران کمک می کنند. با این حال، جایگاه اجتماعی شان همچنان با وضعیت تأهل سنجیده می شود.

ندا دختری که تجرد او خودخواسته است و می گوید: من زندگی را دوست دارم، حتی اگر تنها باشم. ولی آرزو دارم روزی جامعه به جایی برسد که ارزش یک زن را فقط با ازدواج و مادر شدن اندازه گیری نکند. این جمله شاید خلاصه ای باشد از صدها هزار زن دیگر که در سکوت، داستان های مشابهی را زندگی می کنند؛ داستان هایی که شنیده نمی شوند، اما بخشی از واقعیت امروز ما هستند.

او می افزاید: بعد از پایان تحصیلات دانشگاهی به این نتیجه رسیدم که هدف من از زندگی ازدواج نیست تمایل به مهاجرت داشتم که بنا به دلایلی نشد و گام در مسیر دیگری گذاشتم سعی کردم به دنبال علاقه مندی های خود بروم و الان از شرایطم راضی هستم البته اگر اطرافیانم و فرهنگ جامعه اجازه دهد.

ندا تصریح می کند: من با تلاشم و حمایت پدر موفق به تهیه آپارتمان شدم. سر کار می روم در کنارش مثل هر فرد دیگری زندگی می کنم میهمانی می روم مهمان به منزلم دعوت می کنم و روال عادی در جریان است اما فقط یک چیز آزاردهنده است اینکه همیشه با یک سوال مواجهی چرا ازدواج نکردی تنهایی فقط برازنده خداست؟ در حالی که دلیل عدم ازدواج من نبود خواستگار یا وجود مشکل نبود من خودم این سبک را دوست دارم و خانواده نیز به نظرم احترام گذاشته اند؛ هرچند گاهی نگاه ها و فضای اجتماعی آزاردهنده می شود اما برایم مهم نیست.

من یاد گرفتم جواب سوال چرا ازدواج نکردی؟ رو فقط با لبخند بدم… چون هر توضیحی بدم، آخرش می گویند خودت نخواستی. این جمله را سارا می گوید؛ زنی 46 ساله، معلم بازنشسته مقطع ابتدایی، که حالا تنها در آپارتمانی کوچک در یکی از محله های لوکس نشین زنجان زندگی می کند.

عدم ازدواج دختران مجرد متفاوت است و بسته به نوع نگاهشان دارد. سارا برخلاف مریم، انتخابی آگاهانه تر داشت. من در 25 سالگی عاشق شدم، ولی آن زمان، خانواده ام گفتن هنوز زود است، باید درس ت را ادامه بدهی. وقتی دوباره خواستگاری آمد که واقعا دوستش داشتم، پدرم گفت شغلش مناسب نیست. کم کم یاد گرفتم که نباید منتظر باشم دیگران برایم تصمیم بگیرند… ولی وقتی تصمیم گرفتم روی پاهای خودم بایستم، سال ها گذشته بود.

سارا از تنهایی تصویر دیگری ارائه می دهد او می گوید: برای من تنهایی ترسناک نیست. حتی گاهی آزادی اش را دوست دارم. اما چیزی که آزارم می دهد، نبودن یک هم صحبت واقعی است. کسی که وقتی از مدرسه برمی گردی، برایت چای دم کند و بپرسد روزت چطور گذشت.

او به آمارهایی که این روزها در رسانه ها منتشر می شود، لبخند تلخی می زند: وقتی می گویند فلان تعداد زن به سن تجرد قطعی رسیده اند، کسی نمی پرسد این آدم ها چه زندگی ای دارند، چه آرزوهایی داشته اند و چه چیزهایی را از دست داده اند. برای جامعه، ما فقط یک عددیم… یک خط در یک جدول آماری.

کارشناسان تأکید دارند که خانواده و جامعه می توانند نقش مهمی در شکل گیری تجربه زندگی این زنان داشته باشند. خانواده با ایجاد فضایی امن و محبت آمیز، تقویت اعتماد به نفس و آموزش مهارت های زندگی، زمینه خودکفایی و استقلال اقتصادی دختران جا مانده از ازدواج را فراهم می کند. از سوی دیگر، جامعه با ارائه فرصت های برابر آموزشی، شغلی و فرهنگی و با کاهش نگاه های منفی و تبعیض ها، می تواند این زنان را توانمند و فعال سازد. رسانه ها و نهادهای فرهنگی نیز می توانند با ترویج احترام و حمایت اجتماعی، محیطی عادلانه برای آن ها ایجاد کنند

در همین رابطه یک روانشناس بالینی می گوید: دختران جا مانده از ازدواج اغلب با فشارهای روانی و استرس ناشی از نگرش های منفی جامعه روبرو هستند که این فشارها می تواند باعث کاهش اعتماد به نفس و احساس ارزشمندی در زنان شود و گاهی منجر به انزوای اجتماعی یا اضطراب مداوم شود. به همین دلیل، حمایت خانواده و جامعه در پذیرش انتخاب های شخصی زنان، نقش مهمی در حفظ سلامت روانی آن ها ایفا می کند.

اعظم نوری تأکید می کند: احساس تنهایی و کاهش اعتماد به نفس، می تواند بر کیفیت زندگی و تصمیم گیری های شخصی آنان تأثیر منفی بگذارد لذا فراهم کردن محیطی حمایتگر و پذیرنده، به زنان کمک می کند تا بر فشارهای اجتماعی غلبه کنند و زندگی مستقل و باکیفیتی را تجربه کنند. همچنین، ایجاد فرصت های مشارکت اجتماعی و حرفه ای می تواند حس ارزشمندی و رضایت فردی آن ها را افزایش دهد.

به گفته او، ایجاد حمایت های روانی از طریق مشاوره فردی و گروهی و حضور در محیط های اجتماعی امن، می تواند به کاهش اضطراب و افزایش خودباوری این دختران کمک کند. همچنین آموزش مهارت های مقابله با استرس و تقویت استقلال فکری، از دیگر راهکارهای مؤثر روانشناسان است.

نوری ادامه می دهد: رویکرد مثبت خانواده و جامعه نسبت به دختران جا مانده از ازدواج، مهم ترین عامل در حفظ سلامت روان و توانمندسازی آن ها است.

یک جامعه شناس نیز با اشاره به فشارهای اجتماعی و فرهنگی بر روی این دختران، می گوید: در بسیاری از جوامع، دختران جا مانده از ازدواج با قضاوت ها و نگاه های منفی روبرو می شوند که این امر محدودیت های اجتماعی و اقتصادی برای آن ها ایجاد می کند.

زهرا حق شناس تصریح می کند: فراهم کردن فرصت های برابر آموزشی، شغلی و اجتماعی، نقش مهمی در توانمندسازی و مشارکت فعال این دختران در جامعه دارد. رسانه ها و نهادهای فرهنگی می توانند با ترویج فرهنگ احترام و برابری، نگاه جامعه را به این گروه تغییر دهند. باید پذیرفت که این قشر نیز بخشی از این جامعه بوده و نیساز به زندگی سالم و شاداب دارند. البته در شهرهای بزرگ تا حدی مشکلات فرهنگی در این بخش کمتر شده ولی هنوز در شهرها و مناطق کوچکتر فشار فرهنگی بر روی این قشر از جامعه بسیار بالا بوده و باید فکری برای آن کرد.

وی تأکید می کند: توانمندسازی دختران جا مانده از ازدواج تنها وظیفه خانواده نیست؛ جامعه و سیاست گذاران نیز باید نقش حمایتی و مشارکتی خود را ایفا کنند. این افراد باید خود را برای زندگی بعد از والدین آماده کنند و حمایت از آن ها ضروری است؛ چراکه در برخی موارد دختران مجرد بعد از حیات والدین خود حامی مالی نداشته و با بحران اقتصادی نیز مواجه می شوند.

توسعه مهارت آموزی و توجه به ورود سازمان های بیمه گر برای حمایت از این افراد همچنین تامین مسکن برای آن ها بسیار ضروری است و این یک هشدار است؛ چراکه جامعه به سمت سالمندی در حرکت است و بخشی از این سالمندان مجرد هستند؛ چراکه به تنهایی زندگی می کنند و عملا فردی نیست تا در صورت نیاز در کنار آن ها قرار گیرند پس در یان بین نقش سازمان های حمایتی بسیار حائز اهمیت خواهد بود.

یک مشاور خانواده نیز با اشاره به اینکه خانواده اولین و مهم ترین نهاد حمایتی برای دختران جا مانده از ازدواج است، می گوید: ایجاد فضای امن و محبت آمیز در خانه، اعتماد به نفس و احساس ارزشمندی دختران را تقویت می کند.

مریم احمدی عنوان می کند: آموزش مهارت های زندگی، تشویق به فعالیت های اجتماعی و حرفه ای و حمایت از استقلال مالی و شخصیتی دختران، می تواند زمینه موفقیت و خودکفایی آن ها را فراهم کند.

وی اضافه می کند: همکاری خانواده با جامعه و نهادهای حمایتی، کلید کاهش تبعیض و ارتقای جایگاه اجتماعی این دختران است.

اما…

افزایش شمار دخترانی که از سن متعارف ازدواج عبور کرده و مجرد زندگی می کنند، واقعیتی اجتماعی است که باید با نگاه واقع بینانه مورد توجه قرار گیرد. این پدیده نه صرفاً یک مشکل بلکه نتیجه تغییر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه امروز ایران است. با سیاست گذاری صحیح، می توان ضمن کاهش فشارهای روانی و اجتماعی بر این قشر، از ظرفیت ها و توانایی های آنان برای توسعه کشور بهره مند شد.