کوروش احمدی، دیپلمات پیشین در سرمقاله روزنامه شرق نوشت: اتفاقاتی که مرداد 32 افتاد و فرجام آن که شکست دولت ملی دکتر مصدق بود، از معدود اتفاقات تاریخ معاصر ماست که در ذهنیت و خاطره جمعی ایرانیان ماندگار شده است. با گذشت زمان، توجه به این نقطه عطف تاریخی در ایران معاصر رو به افزایش است و به ویژه در سال های اخیر به نحوی فزاینده شاهد نوشته ها، گفت وگوها و مراسمی در روزهای منتهی به سالگرد کودتای 28 مرداد بوده ایم. به گمان من، دلیل اصلی این ماندگاری از آن جهت است که 28 مرداد لحظه تاریخی شکست آخرین تلاش جامعه ایرانی برای تحقق اهداف جنبش مشروطه بود.

اهمیت جنبش یا به قولی انقلاب مشروطه در تحولی بنیادی بود که در اندیشه سیاسی دوهزارو500ساله ایران ایجاد کرد. بر پایه اندیشه سیاسی سنتی، استبداد دیرپا و تنومند ایرانی ماهیتی شاه-خدایگانی یا شاه-ظل الهی داشت. شاه، خدایگان سپهر آستان و سایه خدا بر زمین توصیف می شد. قدرت او مطلق و رأی او جهان مطاع به شمار می آمد.

او گماشتگان و کارگزارانی را به دلخواه نصب و عزل می کرد؛ گماشتگانی که بر مقام و مال و جان خود ایمن نبودند. مطابق اندیشه سیاسی سنتی، شاه در ازای چنین اختیارات و اقتدارات مطلقی، پاسخ گو و مسئولیت پذیر نبود و قرار بود که تنها در روز جزا به ذات باری پاسخ دهد. خروجی چنین اندیشه ای برای امور کشوری و مردم عادی چیزی جز اغتشاش و بی قانونی نبود. هم شاه و هم گماشتگان او در ولایات بی پروا و بوالهوسانه تصمیم می گرفتند و عمل می کردند.

هدف اصلی مشروطه، با فاصله زیاد از دیگر اهداف آن، سلب خودسری از شخص همایون و استقرار حکومت قانون بود؛ قانونی که توسط نمایندگان واقعی مردم نوشته شده باشد. مشروطه را از آن جهت که توانست اندیشه سیاسی در ایران را دگرگون کند، می توان یک انقلاب نیز دانست.

اندیشه سیاسی جدید رابطه شاه با خدا را قطع کرد و بر آن شد که سلطنت ودیعه ای است الهی که از جانب ملت به شاه داده می شود؛ حاکمیت از آن ملت است و شاهی که از مسئولیت مبراست حق دخالت در امور حکومتی را که در اختیار مجلس و دولت است، ندارد؛ فرامین شاه تنها درصورتی که امضای وزیر مربوطه را داشته باشد، قابل اجراست؛ امور قوای مسلح توسط دولت و وزیر منتخب مجلس و در چارچوب قوانین مجلس انجام می شود و…. هدف اصلی مصدق که مهم ترین وجهه سیاسی او را باید مشروطه خواهی اش دانست، پیشبرد و اجرای فلسفه سیاسی مشروطه بود.

او در جلسه تاریخی 9 آبان 1304 مجلس که برای خلع قاجاریه تشکیل شده بود، نطقی ایراد کرد که می توان آن را بیانیه زندگی سیاسی او دانست. او در این نطق ضمن تقدیر از خدمات رضاخان برای برقراری امنیت در کشور گفت: اگر ما قائل شویم که آقای رییس الوزرا پادشاه بشوند، آن وقت در کارهای مملکت هم دخالت کنند و همین آثاری که امروز از ایشان ترشح می کند، در زمان سلطنت هم ترشح خواهد کرد، شاه هستند، رییس الوزرا هستند، فرمانده کل قوا هستند.

بنده اگر سرم را ببرند تکه تکه ام بکنند و آقا سیدیعقوب هزار فحش به من بدهد، زیر بار این حرف ها نمی روم… . پیگیری او برای اجرای اندیشه سیاسی مشروطه به مخالفت او با احیای خودکامگی فردی در دوره رضاشاه، پافشاری او بر اینکه امر حکومتی امری است بین مجلس و دولت و شاه نباید در آن دخالت کند، تأکیدش بر اینکه مملکت مشروطه باید از مملکت مشروطه اصلی تقلید کند که انگلستان است ، شاه سلطنت می کند حکومت نمی کند و مخالفت با نظام سیاسی دو بُنی (تمرکز امور کشوری در دست دولت و مجلس و امور لشکری در دست شاه) انجامید. نقطه عزیمت مصدق در قضیه نفت نیز همین اندیشه سیاسی مشروطه بود. مخالفت او با انحصار نفت در دست انگلیس، قبل از اینکه به دلایل اقتصادی باشد، دلایل سیاسی داشت.

از نظر او کنترل انگلیس بر نفت در تعارض با حاکمیت ملی بود و انگلیس برای حفظ کنترل بر نفت، عملا به عنوان محور اصلی برای غلبه ائتلاف ضدمشروطه، مرکب از بلوک سیاسی سنتی، ارتش و دربار، عمل می کرد و منافعش در گرو تداوم غلبه خودکامگی فردی بر سیاست ایران و تداوم مجلس فرمایشی بود.

نتیجه این شد که ائتلافی نیرومند که محور انسجام آن انگلیس و آمریکا بودند، در برابر ملی کردن نفت و اجرای اندیشه سیاسی مشروطه قرار گرفت و تلاش های مصدق برای حل مسئله نفت را به بن بست کشاند و اسباب احیای خودکامگی فردی به سبک دوره قبل از مشروطه را که علت العلل مشکلات کشور است، فراهم کردند.

انبوهی از اسناد، ازجمله چهار گزارش داخلی سیا و 970 سندی که در 2017 توسط آمریکا از محرمانه خارج شد و اظهارات صریح دو رییس وقت ایستگاه ام آی6 و طراحان و مجریان آمریکایی طرح کودتا و 11 نفر از مقامات انگلیسی و آمریکایی، هیچ تردیدی در نقش محوری انگلیس و آمریکا در اجرای کودتا باقی نگذاشته است. کودتایی که منجر به شکست آخرین تلاش برای احیای مشروطه شد، عملا به گسلی بین دو دوره کاملا متفاوت در ایران معاصر تبدیل شد.

پیش از این گسل تاریخی و به ویژه در دوره 28ماهه قبل از آن، ما با آزادی کامل مطبوعات و آزادی احزاب و جامعه مدنی و حداقل هایی از نظر آزادی انتخابات در شهرهای بزرگ و رشد سنت پارلمانی و… مواجه بودیم و بعد از آن، شاهد بسته شدن فضای سیاسی و تعطیل تقریبا همیشگی سیاست ورزی دموکراتیک و بربادرفتن همه آن دستاوردها شدیم.