کریدور زنگزور ، گذرگاهی که در هشتم آگوست امسال با میانجیگری ایالات متحده میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان توافق شد؛ این کریدور 43 کیلومتری، نخجوان را به باکو متصل می کند.

به گزارش اعتماد، طبق اظهارات سیده فاطمه مقیمی، رییس کانون زنان بازرگان ایران، این پروژه، صرفا یک مسیر حمل ونقل نیست، بلکه یک تحول ژئوپلیتیک عمیق است که در کوتاه مدت منافع اقتصادی ما را تهدید و در بلندمدت نفوذ منطقه ای ما را محدود می کند. امروز ترکیه برای اتصال به آسیای مرکزی از خاک ایران عبور می کند؛ فردا، با راه افتادن زنگزور، این مسیر از ایران بی نیاز خواهد شد. معنای این تغییر، کاهش درآمدهای ترانزیتی، از دست رفتن بخشی از بازار خدمات لجستیک و تضعیف قدرت چانه زنی ما در معادلات سیاسی منطقه است.

او می گوید: پیامدهای این کریدور فقط به تجارت ایران و ارمنستان محدود نمی شود. باید واقعیت را بپذیریم که ارتباط زمینی ما با ارمنستان، حلقه اصلی اتصال زمینی ما به گرجستان و روسیه نیز است. حجم قابل توجهی از مبادلات ما با این دو کشور از همین مسیر انجام می شود. با قطع یا محدود شدن این مسیر، تجارت ما با گرجستان که در سال های اخیر رشد محسوسی داشته، با مانع جدی مواجه خواهد شد.

برای رسیدن به بندر پوتی یا باتومی در گرجستان دیگر مسیر کوتاه و مستقیم نخواهیم داشت. تجارت با روسیه هم که همین حالا به دلیل تحریم ها نیازمند مسیرهای امن و کوتاه است، طولانی تر، پرهزینه تر و پرریسک تر خواهد شد و این یعنی کاهش رقابت پذیری کالاهای ما در این بازارها و واگذاری سهم خود به رقبایی که مسیرهای سریع تر و ارزان تر در اختیار دارند.

به گفته مقیمی، این اولین بار نیست که به دلیل تحریم ها یا بی برنامگی مدیران، فرصت های بزرگ ترانزیتی از دست ما رفته است. یادتان هست فرودگاه امام خمینی قرار بود هاب هوایی شرق و غرب شود؟ اما امروز فرودگاه استانبول و فرودگاه دوبی این نقش را ایفا می کنند و ما هنوز درگیر مشکلات زیرساختی و مدیریتی آن فرودگاه هستیم.

کریدور شمال-جنوب که می توانست مسیر اصلی تجارت هند و روسیه باشد، سال هاست روی کاغذ مانده و بخش بزرگی از ظرفیتش بلااستفاده است. او در جدیدترین اظهاراتش می گوید: کریدور چابهار به ماکو که قرار بود شاهراه توسعه شرق تا شمال غرب کشور باشد، به دلیل نبود برنامه ریزی منسجم، هرگز به جایگاه واقعی خود نرسیده است. این فهرست نشان می دهد که حتی وقتی زیرساخت داریم یا آن را تکمیل نمی کنیم یا از آن بهره برداری موثر نداریم و نتیجه این می شود که دیگران جای ما را می گیرند.

حالا باید پرسید: اگر با داشتن مسیرهایی چون کریدور شمال-جنوب یا چابهار به ماکو نتوانسته ایم نقش خود را تثبیت کنیم، در مواجهه با پروژه هایی مانند زنگزور که مستقیما علیه منافع ما طراحی شده اند چه خواهیم کرد؟ آیا باز هم با چند واکنش کلامی و بیانیه سیاسی، میدان را به رقبا و مخالفان واگذار می کنیم؟ بر اساس تحلیل کانون زنان بازرگان ایران، برای برون رفت از این وضعیت، باید چند اقدام فوری را همزمان پیش برد:

اول، تکمیل و فعال سازی مسیرهای جایگزین مانند ارس کریدور برای حفظ دسترسی زمینی به قفقاز و بازارهای شمالی.

دوم، بازسازی و تعمیق روابط با ارمنستان، گرجستان و روسیه، به ویژه در حوزه ترانزیت و سرمایه گذاری مشترک در زیرساخت های حمل ونقل.

سوم، استفاده از دیپلماسی چندجانبه برای جلوگیری از انحصار مسیرهای جدید توسط ترکیه و امریکا.

چهارم، بهبود بهره برداری از ظرفیت های موجود در بنادر جنوبی و فرودگاه ها تا مسیرهای دریایی و هوایی مکمل مسیرهای زمینی باشند.

به باور مقیمی، کریدور زنگزور، اگر بدون پاسخ عملی ما اجرایی شود، فقط یک جاده جدید در ارمنستان نخواهد بود، بلکه نشانه ای است از حذف تدریجی ایران از نقشه ترانزیت منطقه ای! ایران امروز باید تصمیم بگیرد که در این بازی تماشاچی است یا بازیگر یا حتی صحنه گردان. از نگاه رییس کانون زنان بازرگان ایران، تجربه تلخ فرصت های از دست رفته باید ایران را هوشیار کند که در این رقابت، سکوت و تعلل، مساوی با عقب نشینی و از دست دادن جایگاهی است که بازگشت به آن ممکن است بیش از یک قرن طول بکشد، اگر اصلا ممکن باشد!

چندی پیش حمید بهرامی، تحلیلگر مستقل در موسسه مطالعات ایران و اوراسیا درباره پیامدهای امنیتی کریدور زنگزور برای ایران نوشت: در نخستین سطح، چنین تحولی موجب می شود ایران، در بحبوحه فشار تحریم ها و انسداد نسبی مسیرهای شمالی در وضعیت جغرافیایی نیمه محصور قرار گیرد. این محاصره، به ویژه در بافت ژئوپلیتیکی یک نظام در حال گذار به چندقطبی می تواند نقش ایران را در پروژه های همگرایی اوراسیایی نظیر کریدور شمال-جنوب به شدت محدود سازد.

نخستین بُعد این راهبرد باید بر تعمیق پیوندهای راهبردی با روسیه و چین متمرکز باشد. در دوره ای که نظم بین المللی در حال گذار به چندقطبی است و بلوک های مخالف با نظم امریکایی در حال تثبیت جایگاه خود هستند، ایران باید از موضع توازن سازی سنتی فراتر رود و به ائتلاف های مقاومتی بلندمدت و هدف محور متوسل شود.

در این میان، طرح های ابتکاری که بر محور همکاری های امنیتی-نظامی-اقتصادی سه جانبه بین ایران، روسیه و چین می چرخد، می تواند به عنوان چارچوب مفهومی بازدارندگی منطقه ای تلقی شود. پیشنهادات چهارگانه عباس عراقچی در اجلاس اخیر سازمان همکاری شانگهای می تواند بستری مناسب برای چنین ابتکاری باشد.

در سطح دوم، ایران باید رویکردی میدانی و هدفمند در قبال ارمنستان اتخاذ کند. این حضور صرفا نباید در قالب دیدارهای سیاسی یا مانورهای نظامی نمادین باقی بماند، بلکه باید به سطوح عملیاتی در حوزه های لجستیکی، اطلاعاتی و نظامی عمیق گسترش یابد. در شرایطی که ارمنستان، به عنوان یکی از قربانیان بالقوه پروژه کریدور زنگزور، نیازمند یک شریک امنیتی متعادل است، تهران می تواند با اتخاذ رویکردی بلندمدت، خلأ ناشی از عقب نشینی روسیه را در این کشور پر کند. چنین حضوری، علاوه بر ارتقای جایگاه ژئوپلیتیکی ایران، یک مانع موثر در برابر پیشروی ناتو و ترکیه در منطقه خواهد بود.

در سطح سوم میدان افکار عمومی و نبرد روانی باید به عنوان یکی از ابعاد جدی امنیت ملی در نظر گرفته شود. در حالی که رسانه ها و نهادهای قوم گرا در حال فعالیت هماهنگ علیه ایران در کشورهای قفقاز جنوبی و همچنین در داخل کشور هستند، تهران باید با تولید روایت های جایگزین، حمایت از شبکه های فرهنگی بدیل و راه اندازی رسانه ها به جنگ روانی دشمن پاسخ دهد.

در نهایت، ایران باید از وضعیت مواجهه منفعلانه با تحولات قفقاز عبور کرده و به دکترین راهبری بازدارنده فعال برسد. در نظم جهانی در حال تحول، بازیگری موثر مستلزم حضور به موقع، کنشگری هوشمندانه و ادراک صحیح از تهدیدات است. قفقاز، در این میان، نه فقط یک تهدید، بلکه می تواند بستری برای ارتقای نقش ایران در معادلات جهانی باشد به شرط آنکه از رویکرد تدافعی صرف فاصله گرفته شود.