یک عصر سرد پاییزی بود که زهراخانم روی زمین افتاد. حیاط خانه زهرا خانم در نهاوند یخ زده، مثل سرسره ای سرد زیر پایش لغزیده و او را به زمین انداخته بود. دنیا دور سر زهرا خانم چرخیده و بعد دست وپایی شکسته روی دستش گذاشته بود. زهرا خانم هرچه بیشتر دوروبرش را پاییده بود، کمتر پسرهایش را پیدا کرده بود. پسرها نبودند. هیچ کدام شان. درد توی بدن زهرا خانم دور برداشته و رسیده بود به مغز سرش. درد، اشک شده و میان صورتش دویده بود. پسرها کجا بودند؟

به گزارش هم میهن، همه شان رفته بودند جنگ. عبدالحسین ، غلامحسین و ملک حسین . پسرها از روز اول جنگ ایران و عراق، دست شان به جنگ بند شده بود. یکی رفته بود برای آزادی خرمشهر، یکی رفته بود کردستان و یکی بین شهرهای غربی چرخیده و قطره قطره خون ریخته بود. زهرا خانم با دست وپایی شکسته، هرچه صلا داده بود، کمتر جواب شنیده بود. پسرهای جنگی زهرا خانم، هیچ کدام نبودند تا او را به بیمارستان ببرند و روی استخوان های شکسته اش مرهم بگذارند.

قصه زهرا آقاخانی و سه پسر رزمنده اش، پسرهایی که هرسه اسیر شدند و دو، چهار و هشت سال در اردوگاه های عراق ماندند، سال ها بعد روی زبان ها افتاد. زن های نهاوند، همه زهرا خانم را می شناختند. او را همه هشت سال جنگ و هشت سال بعدش، دیده بودند که هراسان دنبال بچه هایش می گشت. یک بار هم خبر آوردند که از سه مرد جنگی زهرا خانم، یک نفر شهید شده و بدنش پیدا نیست.

آن همه چشم انتظاری حالا به مرگ رسیده بود. زهرا خانم با دست خالی، هرچه داشت، گذاشت وسط و مراسم سوم، هفتم و چهلم گرفت. یک سال بعد، وقتی هنوز حجله پسر جوان زهرا خانم سر کوچه بود و پارچه های سیاه، سر در خانه سوت و کور او را پوشانده بودند، خبر آوردند ملک حسین زنده است. ملک حسین زنده است؟ مگر می شود؟ ملک حسین کجاست؟

قایق های شناور روی هورالعظیم را خون برداشته بود. آفتاب صبح چهارم اسفندماه 1362، افتاده بود روی قایق ها، روی خون های شتک زده. مردان جنگیِ خیبر ، اولین عملیات آبی و خاکی ایران، سه سال پس از شروع جنگ با همسایه غربی، محاصره شده و فکر کرده بودند ملک حسین جلالوند مُرده. مردها او را دیده بودند که توی خونش غلت زده و بی جان کف قایق افتاده بود.

ملک حسین را در عملیات خیبر اسیر کردند. روی هورالهویزه . این آخرین عملیاتی بود که ملک حسین در آن حضور داشت. از آبان ماه 1362. اولین بار، یک سال بعد از شروع جنگ، او پایش را به جبهه گذاشت. قبل از آزادی خرمشهر. 27 اردیبهشت ماه 61 از بازوی سمت راست و شکم مجروح شد و او را برگرداندند، اول به اهواز و بعد، تهران، بیمارستان شهید مدرس. یک سال بعد، هنوز درست حالش سر جا نیامده بود که باز خودش را بین مردهای جنگی دید. میان خون و باروت و خاکریز و گلوله. عملیات خیبر، بزرگترین آزمونی بود که ملک حسین گذراند؛ با تنی 21 ساله.

عملیات خیبر، اولین عملیات آبی-خاکی ایران بود. خیبر با 220 گردان سپاه پاسداران در هورالهویزه و جزایر مجنون و شش گردان از ارتش در پاسگاه زید با سازماندهی قرارگاه هایی عملیاتی نجف و کربلا و پشتیبانی قرارگاه نوح در شب سوم اسفندماه 1362 و با رمز یا رسول الله (ص) شروع شد.

در آمار رسمی برای عملیات خیبر، 1800 شهید و 5 هزار مفقودالاثر نوشته اند؛ اما بعضی گمانه زنی ها آمار شهدای عملیات خیبر را بیش از این می دانند. در این عملیات دو فرمانده برجسته به شهادت رسیدند؛ حمید باکری، معاون لشکر 31 عاشورا و محمدابراهیم همت، فرمانده لشکر 27 محمد رسول الله.

ملک حسین و باقی رزمنده ها را از چندماه قبل برده بودند به بریم ، منطقه ای نزدیک آبادان برای آموزش. برای یاد گرفتن حرکت در آب، قایقرانی و جنگیدن در آب. نزدیک عملیات که شد، اواخر بهمن ماه، عراق شروع کرد آبادان و مقر ملک حسین و باقی رزمنده ها را که یک مدرسه بود، هوایی و توپخانه ای بزند. آن ها آماده عملیات بودند اما زدند و چندنفر همانجا شهید شدند.

بقیه رزمنده ها اما هرطور شده خودشان را به پاسگاه شط علی در مرز ایران و عراق رساندند. حرکت مردها غروب بود که شروع شد؛ بچه ها در قایق ها سرود می خواندند و شهادتین. حرکت از بین نیزارهای انبوه و مسیرهای باریکی بود که برای عبور قایق ها کنده شده بود. بعضی قایق ها در نیزارها گیر می کردند، پره هایشان می شکست یا به هم برخورد می کردند. هوا آنقدر سرد بود که لباس مردها خیس شده بود و توی قایق ها می لرزیدند.

بعضی از قایق ها با طناب و یدک کش کشیده می شدند. 20 کیلومتر، قایق ها پشت به پشت هم رفتند و ناگهان هواپیماها و هلیکوپترهای عراقی در آسمان پیدا شدند و فضای منطقه پر از دود و صدای انفجار شد. عملیات لو رفته بود. همانجا بود که ملک حسین را زدند. چند تیر مستقیم.

وقتی از قایق خودش را به آب انداخته بود، پاهای ملک حسین جای سالم نداشت. قایق پر از خون شده بود. بچه ها با چفیه، بالای زانوهایش را بستند و رفتند به منطقه خاکی ای که تازه پیدا شده و جای خوبی برای نبرد بود. ملک حسین یادش هست که وقتی تنها توی قایق، روی آب به آرامی تکان می خورد و آفتاب کم رمق زمستان، آسمان غرب را می شکافت، صدای رادیو، تنها نجات دهنده اش بود.

دوستان ملک حسین، رادیویی را بالای سر او گذاشته بودند که مارش نظامی می زد. تنها صدا بود که نوری بر تن زخمی او می تاباند. ساعت نزدیک ظهر بود که از اندک مردانی که این میان به او سری می زدند، دیگر کسی نیامد. ملک حسین تابه حال در سال های اندک جوانی اش، اینطور تنها نمانده بود. تنهای تنها، غرق در خون، غلتان روی قایقی بر آب. و بعد عراقی ها از راه رسیدند. با فریاد دسته جمعی الله اکبر . ملک حسین بی جان تر از این بود که آن ها را درست ببیند. به نیم نگاهی دید که یک قایق عراقی پر از نیرو کنارش آمد و رد شد. او را ندیده بودند.

اما نیروهای بعدی، از روی خشکی، تن غرق در خونش را دیدند و حمله کردند. از بالای همان قایق شروع کردند به شلیک. یک گلوله به پشت ران او خورد؛ تنها جایی که هنوز سوراخ از گلوله نبود و زخم اش سال ها بعد با ملک حسین ماند؛ هم در دو سال اسارتش و هم هنوز، همین حالا که با صدایی از بغض، نازک شده، از مصیبت اسیر بودن می گوید. ملک حسین را اول بردند به جایی به نام شهرک الحاضر ، نزدیک شهر العماره در عراق و بعد درمانگاه و بیمارستان. آنجا او و یک نوجوان ایرانی اسیر دیگر، کنار صدها عراقی زخمی خوابیده بودند و درجه دارهای عراقی که می دیدند مدام قدم می زنند و عصبانی اند.

بعد یک اتوبوس مخصوص حمل مجروحان آمد. درنهایت آن ها را بردند به جایی که می گفتند متعلق به هلال احمر دوّالی است، احتمالاً همان صلیب سرخ. همانجا پاهای او را عمل کردند، آتل بستند و بردند به اردوگاهی در العماره؛ در روزهایی که همزمان با عملیات والفجر پنج بود. ملک حسین را بارها جابه جا کردند. او مسیر العماره تا بغداد را در اتوبوسی به یاد می آورد که دریچه هایش باز بود و سرما، راه خوبی برای نشستن بر جان زخمی آن ها پیدا می کرد.

اسیرها می گفتند تو را به خدا دریچه ها را ببندید اما جواب، تهدید و اسلحه بود. اردوگاه موصل 2، آخرین ایستگاه بود. همچنان زمستان بود و ملک حسین از شدت تب و گرمای بدن، با همان حال وخیم روی سیمان دراز کشیده بود. ملک حسین تا دوسال بعد، تا 14 شهریورماه 1364 که اولین گروه آزادگان به ایران برگشتند، در اردوگاه ماند. با تنی زخمی که عفونت روی شان پیدا بود.

او سال های اسارت را با درد به یاد می آورد. دردی به قول خودش، کمتر از برادرهایی که زخمی نبودند. بچه هایی که ظاهراً راه می رفتند و سالم تر بودند، مصیبت ها کشیده بودند. ملک حسین خوب یادش است روزهایی را که اُسرای ایرانی وارد اردوگاه می شدند و عراقی ها در صف استقبال آن ها می ایستادند؛ از دوطرف و اُسرای ایرانی را که از وسط صف رد می شدند، می زدند؛ یکی را با شلنگ، یکی را با کابل، یکی با چوب و یکی با لگد. این هم نوعی پذیرایی بود. پذیرایی با جای کبودی.

ملک حسین هم با اینکه هر دو پایش بسته بود، از کتک ها در امان نماند. روی تخت، کتک می خورد. او یادش هست که تخت اش دو تا نگه دارنده داشت و ماموران عراقی، مثل ژیمناستیک کارها پاهای شان را بلند می کردند و با پوتین می زدند توی صورت اش. آن ها بچه ها را با تیغ و کابل می زدند. با پوتین می زدند. با چوب می زدند.

تا یک سال بعد، هیچ کس از ملک حسین خبر نداشت. نه صلیب سرخ، نه خانواده. رزمنده ها برای زهرا خانم، مادرش خبر برده بودند که او در قایقی، تک و تنها شهید شده. همه اهل فامیل و اهالی محل هم باورشان شده و اشک ها ریخته بودند تا اینکه بالاخره صلیب سرخ از راه رسید و ملک حسین توانست نامه ای برای مادرش بفرستد و بگوید که زنده است.

شهریورماه سال 64 ملک حسین و 29 نفر دیگر را با هواپیما به بغداد، ترکیه و بالاخره به ایران فرستادند. ملک حسین آزاد شده بود. اما چه آزادی ای؟ همه از او سراغ عزیزان شان را می گرفتند. یک روز مردی سراغ ملک حسین آمد و گفت اسم پسرش را در رادیو شنیده. پرسید تو او را ندیده ای؟ مرد، سراغ پسر شهیدش را از او گرفته بود. پسری که با دست های خودش به خاک سپرده بود.

حالا همین هاست که هنوز دست از سرش برنمی دارند. خاطره امیدهایی که در دل هزاران پدر و مادر، زنده بود و ملک حسین آبی نداشت برای آبیاری بذر آن ها. حالا ملک حسین می گوید، خیلی ها به ظاهر آزاد شدند اما هنوز اسیرند. او یادش نمی آید، هیچ وقت پژوهشی را دیده باشد که به گستردگی به اوضاع روانی او و هم رزمانش پرداخته باشد. همه این سال ها هیچ گاه پایش ملی سلامت روانی اُسرا و خانواده هایشان انجام نشد و اوضاع سال های بعد و بعضی حرف های مردم، آن ها را آزرده کرد.

من همیشه فکر می کنم وقتی ما به جامعه برگشتیم، قبل از ورود، باید یه دوره ای باهامون صحبت می شد. مثلاً بهمون می گفتن که ممکنه وقتی برگشتیم، رفتارهایی ببینیم که برامون شوک آور باشه. اما واقعیت این بود که اون چیزی که ما تو ذهن مون داشتیم، با چیزی که تو واقعیت دیدیم، خیلی فرق داشت. خیلی تلاش شد که بچه های رزمنده بتونن وارد جامعه بشن، ولی واقعیت اینه که انتظارمون از جامعه یه چیز دیگه بود. برخوردهایی که دیدیم، با اون چیزی که فکر می کردیم، خیلی فرق داشت.

بعضی ها ظرفیت بالایی داشتن، تونستن تحمل کنن، ولی بعضی ها واقعاً نتونستن و دچار مشکل شدن. من هیچ وقت به کسی دِین یا منتی ندارم بابت کارهایی که کردم. وظیفه م بوده و هیچ امتیازی هم نمی خواستم. خیلی وقت ها می شنویم که تو کشورهای دیگه، حتی سال ها بعد از جنگ، از رزمنده ها حمایت می کنن. اما اینجا حتی یک بار هم اسم ما رو نمیارن، انگار نه انگار. وقتی کوچک ترین امتیازی به ما بدن، سریع بزرگش می کنن. مثلاً می گن آزاده ها فرزندشون راحت تر وارد دانشگاه می شن ، درحالی که این واقعاً چیز خاصی نیست.

دوستای من حاضربودن تمام این امتیازها رو بدن ولی فقط سلامتی شون برگرده. ما عادی زندگی نمی کنیم. راه رفتن، خوابیدن، انجام کارهای شخصی، همه برامون سخته. بعضی ها حتی بدتر از ما هستن، جانباز قطع نخاعی هستن، تو آسایشگاه زندگی می کنن ولی خب، متأسفانه این چیزا دیده نمی شه. ملک حسین هنوز با دو عصا راه می رود، با زخم هایی که ازبین رفتنی نیستند؛ درست شبیه عبدالحسین.

عبدالحسین جلالوند، یک از سه برادر خانواده جلالوند بود که در جنگ ایران و عراق اسیر شد. چهار سال از در جبهه بودنش می گذشت که در عملیات والفجر 10، به وقت شناسایی و دیدبانی به اسارت نیروهای عراقی درآمد و در 24 شهریورماه 69 آزاد شد؛ درحالی که سه سال از او خبری نبود، موجود در فهرست مفقودین. عملیات والفجر 10 در پاسخ به بمباران و موشک باران مناطق مسکونی شهرها در دشت های سلیمانیه عراق آغاز شد؛ در روز سه شنبه 25 اسفندماه 1366 و در پنج مرحله. در این عملیات، سه هدف عمده نظامی موردنظر بود؛ آزادسازی شهرهای حلبچه، خرمال، دوجیله، بیاره و طویله، فراهم کردن مقدمات تصرف سد دربندیخان و انسداد عقبه اصلی عراق در استان سلیمانیه.

عبدالحسین، روزهای اسارتش را با آزادی به یاد می آورد. آزادی به بهترین نحو ممکن. جسمی در اسارت اما روحی آزاد، بسیار آزاد. زندان و شکنجه و اسارت، با امید سپری می شد. امیدی که روزهای حصار در حصار را روشن می کرد. عبدالحسین بیش از آنکه از روزهای اسارت بگوید، خوش دارد از آنچه بعد از آن گذشت، یاد کند.

عبدالحسین از زبان دوستان اسیرش می گوید، سال هاست بازگشته ایم؛ ظاهراً جسم مان آزاد است، ولی روح مان آزرده، رنجور و دردمند است. روحی که ظلم و جفا را می بیند؛ ظلمی که بر مردمش روا داشته می شود، مردمی که روزگاری جان خود را در کف اخلاص گذاشته بودند، اما حالا زندگی برایش جفا در جفاست. او بیست وششم مردادماه را نه روزی متعلق به کسانی که در تقویم تاریخ، آن را ثبت کرده اند، که متعلق به مردم می داند؛ مردمی که پس از آزادی خرمشهر، بزرگ ترین شادی شان، 26 مردادماه 1369 بود. اما با ما و این مردم چه کردند؟

او جعفر زمردیان را به یاد می آورد که با پدر و مادری هر دو کر و لال به جبهه رفته بود. در سال 1365 و در عملیات کربلای چهار، جعفر مفقود شد و خبر شهادتش به خانواده اش رسید. بعدها جنازه ای را با تیپ، قیافه، سن و حتی یک کبودی که روی بازویش به نشانه ماه گرفتگی بود، شناسایی کردند؛ جنازه ای با مشخصات یک نوجوان، صورتی بدون مو و قدی متناسب، به عنوان جنازه جعفر زمردیان.

چهارسال تمام، پدر و مادر جعفر سر خاکش می رفتند و برمی گشتند اما ناگهان در شهریورماه 1369، خبر آزادی اش را برای آن ها آوردند. برای پدر و مادری که با زبان اشاره به این که جعفر را با دستان خود دفن کرده بودم ، نشان می دادند که خودشان جعفر را خاک کرده اند. عبدالحسین جلالوند، در همه سال هایی که در اردوگاه های اُسرا در عراق بود، اتفاق هایی را دید که هیچ وقت فراموشش نشد.

ما کسایی رو داشتیم که زدن، شکنجه کردن، شهید کردن بعد انداختن روی سیم خاردار. بعد ازشون عکس گرفتن، پرونده سازی کردن که حین فرار ما زدیمش و اگر مُرده، علتش فرار بوده. دیگه اون شکنجه ها که بماند. ما با همه اون سختی ها برای همدیگه می مردیم. انسان وقتی سالم و آزاده، خیلی وقت ها قدر این نعمت هارو نمی دونه اما وقتی اونارو از دست می ده، تازه می فهمه چه داشته و چقدر اونا ارزشمند بودن. اینکه حتی شب ها هم آرامش نداشتیم و هرلحظه در ترس و نگرانی بودن، خیلی سخته. نگهبان هایی که حتی توی تاریکی هم شما را کنترل می کردن. اینا واقعاً فضای خفقان آوری بود.

عبدالحسین و هم بندی هایش، آخرین گروهی بودند که از اردوگاه 18 بعقوبه عراق آزاد شدند. خبر زنده بودن آن ها را گروه هایی که از 26 مردادماه 1369 آزاد شده بودند، برای خانواده ها برده بودند؛ خانواده هایی که سال ها طول کشید تا پس از برگشت اُسرایشان، زندگی شان، دوباره زندگی شود. عبدالحسین تعداد زیادی از هم رزمانش را می شناسد که بچه هایشان آن ها را قبول نکرده بودند. بچه هایی که از پدران شان شاکی بودند که چرا آن ها را رها کرده و رفته اند. اینها را هیچ وقت، هیچ پژوهشی ثابت نکرد.

نرگس کریمی، مشاور پیشین امور ایثارگران معاونت امور زنان و خانواده رییس جمهوری که سال هاست وضع زنان جانباز، همسران شهدا، جانبازان و آزادگان را دنبال می کند، از این موضوع گله می کند. او می گوید تابه حال پژوهش اکتشافی جامعی در ایران درباره وضع سلامت جسمی و روانی آزادگان و خانواده هایشان انجام نشده است.

البته معاونت امور زنان، سال 96 پژوهشی را با جامعه آماری 30نفره درباره همسران جانبازان انجام داده که هنوز نتایج اش منتشر نشده است. کریمی می گوید که همسران اسرا در زمان اسارت و بعد از آن، دچار مسائلی بودند که در سکوت فراموش شد و حالا دامنگیر آن هاست: کسانی بودند که پس از بازگشت، خانواده هایشان را رها کردند و رفتند. هیچ قانونی هم وجود ندارد که اگر مردی ناشز شد، نصف حقوق اش را به خانواده بدهد. من جانبازان و آزادگانی را می شناسم که آنقدر وضع شان بد است که به میوه فروش محله بدهکارند.

همسران شان هم افسرده اند و چون معمولاً خانه دارند، نمی توانند پول بیاورند خانه. مسائل روحی و روانی این زنان هم خاص خودشان است. بعضی مشترک است و بعضی نه. یکی از ویژگی های همسران ایثارگران، خودسانسوری آن هاست. سکوت آن هاست. وقتی هم مراسمی باشد، از خود مردان آزاده سوال می پرسند، ولی کسی از زنان نمی پرسد که وقتی او نبود، به تو چه گذشت.

این زنان آبروداری می کنند و چیزی نمی گویند. مثل زنانی که کتک می خورند و می گویند صورت مان خورده به شیرحمام. کریمی خاطره ای هم به یاد می آورد: سال 62 در بخش مشاوره و امور تربیتی وزارت آموزش وپرورش بودم. آقای دکتر سام آرام که به پدر مددکاری اجتماعی ایران معروف است، آمد و گفت، باید از امروز برنامه ریزی خاصی برای خانواده های اسرا انجام شود که فردا که برگشتند، مشکلات شان کم شود. کسی حرف او را گوش نکرد. به گفته او، بعضی از این زنان از مردان آزاده جدا شدند، چون دیگر نمی توانستند با هم بسازند و بچه های زیادی قربانی شدند: آن سال ها زندگی بر این زنان سخت گذشت.

البته همه هم وضع شان بد نبود؛ بعضی از مردان آزاده نامه های قشنگ عاشقانه ای می نوشتند و همسران شان آن ها را در دورهمی هایمان می خواندند و دلمان گرم می شد. بسیاری هم برگشتند و زندگی خوبی ساختند اما اثر آن شکنجه ها هنوز به جاست؛ یکی از آزاده ها تعریف می کرد و می گفت آن ها را روی شن و شیشه می غلتاندند و می رفته داخل بدن شان. زنان ایثارگر، حتی زنان جانباز و… رازهای مگویی دارند که باید گفته شود. اینها بخشی از تاریخ شفاهی ماست. برای ترویج صلح، باید روایت های جنگ را شنید. جنگ مثل افعی است، آدم ها را می بلعد.

عبدالحسین جلالوند می گوید، درد مردان رزمنده را اما بیشتر می شناسند. مردانی که سال ها بعد از آزاد شدن، اسیر فقر و اعتیاد شدند. یک اسارت دوباره. کسانی که حالا می گویند اسم اسارت را نیاورید، چون خواب آن را می بینند، شکنجه ها را به یاد می آورند و آرامش از آن ها دور است.

قصه جانبازانی که برای فرار از دردهای جنگ، مسکن و دارو، دوایی بر دردشان نشد و موادمخدر را مرهمی یافتند برای تسکین، خود قصه دیگری است. ما این ها را رها کردیم. صادقانه می گویم. اینها حرف های غلامحسین هم هست. غلامحسین جلالوند، برادر بزرگ عبدالحسین و ملک حسین که حالا 74ساله است.

غلامحسین جلالوند، هشت سال پس از پایان جنگ ایران و عراق، در جریان یک مأموریت امنیتی اسیر شد. او همه هشت سال جنگ ایران و عراق را جنگید. کارمند سابق وزارت جهاد کشاورزی و از آن دسته رزمنده هایی که سر قصه هایش از جنگ دراز است؛ نه فقط در میدان های نبرد، بلکه در سال هایی که دیگر صدای گلوله خاموش شده بود. هشت سال اسارت درحالی که جنگ به پایان رسیده بود. روایتی کمتر شنیده شده از سال های پس از جنگ.

سال 1369 بود. جنگ ایران و عراق تازه تمام شده و جنگ عراق و کویت آغاز شده بود. شورای عالی امنیت ملی به غلامحسین و دیگر همکارانش ماموریتی سری داد تا به منطقه شلمچه بروند تا آنجا در مرز آبی، در عملیات پدافند غیرعامل، به اندازه 100کیلومتر برای پرورش ماهی جانمایی کنند تا، هم زمان صلح، هم زمان جنگ به کار بیاید اما همانجا به کمین نیروهای عراقی افتادند و دستگیر شدند. اسارت آن ها سال ها طول کشید. هشت سال تمام.

آن ها چندروزی در مرز بودند و بعد آن ها را بردند بصره و از آنجا بغداد. حدود 40چهل شبانه روز در استخبارات بودند و بعد هم زندان های مختلف. آن سال ها آن ها در یک خلأ سیاسی گیر کرده بودند. جنگ تمام شده بود، اما اسارت نیروهای ایرانی نه. خشونت در اردوگاه ها هم هنوز بود. آسیب های روانی و جسمی.

فروردین ماه سال 1377 غلامحسین و سردار لشگری و بقیه را با هم آزاد کردند؛ سردار حسین لشگری، اولین و آخرین خلبان اسیر ایرانی در جنگ ایران و عراق بود که پس از 18 سال اسارت در زندان های عراق، در آن فروردین ماه معروف به ایران برگشت. عبدالحسین وقتی اسیر شد، سه فرزند داشت؛ پسری 12ساله و دو دختر هشت و دو ساله. او وقتی که برگشت آن ها را نمی شناخت. ارتباط گرفتن سخت بود.

بچه هام ازم طلبکار بودن. احساس می کردند من نبودم، حالا که هستم باید همه چیزو جبران کنم. می گفتن چرا امکانات نداری، چرا نمی تونی ماشین بخری یا زندگی بهتری فراهم کنی؟ درحالی که من فقط یک کارمند بازنشسته بودم با حقوقی محدود. همسر اولم چندسال بعد از آزادی ام، سال 1382، به رحمت خدا رفت. بعد با راهنمایی دوستان دوباره ازدواج کردم. الان بچه ها ازدواج کردن، گاهی بهم سر می زنن. ازشون راضی ام.

ما بعد از آزادی توقع خاصی نداشتیم، فقط انتظار عدالت نسبی. اما دیدیم کسانی جلو افتادن که هیچ وقت توی جنگ نبودن. کسانی که با زدوبند جلو رفتن. ما نه قهرمانیم، نه طلبکار. فقط خواستیم دین مون رو ادا کنیم. ولی انگار جامعه یادش رفت ما هنوز اینجاییم.

احساس افسردگی فقط وقتی بین رزمنده ها کم بود که تازه آزاد شده بودند. امید، راهش را توی دل شان باز کرده و ماندگار شده بود؛ وضعیتی که بعدها تغییر کرد. براساس نتیجه مطالعه بررسی افسردگی در گروهی از اسرای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که توسط رضا کرمی نیا، سیدحسین سلیمی و محمد مجدیان در سال 1386 انجام شده است، بیشتر آزادگان در بدو ورود به ایران، افسرده نبودند و تنها 26 درصد از آن ها از افسردگی رنج می بردند.

جامعه آماری این تحقیق 29 نفر از آزادگان شهر اصفهان و حومه بوده و در فاصله شش تا 12 ماه پس از بازگشت آزادگان به کشور انجام شده است. این آزادگان در همه اردوگاه های نگهداری اسرا در کشور عراق متفرق بوده اند و درحقیقت نمونه ای تقریبا تصادفی از کل جامعه آماری آزادگان تلقی می شوند. نتایج به دست آمده از این مطالعه که بخشی از آن به کمک آزمون بک انجام شده، نشان داد که بیشتر این آزادگان هنگام ورود از افسردگی رنج نمی بردند. 16/3 درصد افراد افسردگی متوسط و 10/1 درصد افسردگی در حد شدید و خیلی شدید داشتند.

در بخشی از این پژوهش نوشته شده است: نوربالا و محمدی در بررسی اسرای مراجعه کننده به درمانگاه دریافتند که کسالت بیماران بستری تدریجی و اختلال شایع در مراجعان، اختلال سازگاری بود. در مطالعات نوربالا، نریمانی، صباغ و همکاران مشخص شد که رنج ها و محرومیت های دوران اسارت با افزایش مشکلات روان شناختی آنان پس از آزادی، رابطه ای معنادار داشت.

در بررسی های متعدد در مورد مشکلات روانی اجتماعی آزادگان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مشخص شد که اغلب نمونه ها به طور معنادار قبل و بعد از اسارت دارای افسردگی، اضطراب و خصومت، اختلال SCL_90، ترس مرضی و گرایش های روان پریشی بودند.

درمجموع می توان گفت آزادگان با تحمل استرس های دوران اسارت و رنج ها و محرومیت های متعدد به رغم توانمندی های اعتقادی و شخصیتی مشکلات روانی-اجتماعی بعد از آزادی داشته اند و نیازمند حمایت و مراقبت های درمانی، اجتماعی و خانوادگی هستند. نتایج حاکی از آن است که آزادگان از افسردگی، اضطراب، خصومت و جسمانی سازی رنج می برند و باتوجه به انجام تحقیق، بلافاصله پس از آزادی و براساس تحقیقات قبلی در آینده نیز انتظار می رود مشکلات آن ها شدیدتر و گسترده تر شود.

برای عبدالحسین، ملک حسین و غلامحسین هم حالا بیش از همه، دلخوری و سرخوردگی مانده. آن ها از هم رزمان شان می گویند که ازدواج شان ناموفق بود، فشار روانی زیادی را تحمل می کنند و بعضی که گرفتار اعتیاد یا زندان شدند. آن ها هنوز شب ها خواب اسارت می بینند و می گویند فقط وقتی با هم رزمان شان دور هم جمع می شوند، آرام می شوند. چون فقط ما همدیگر را درک می کنیم. بیرون کسی حال ما را نمی فهمد.