حسین تهرانی طی یادداشتی در روزنامه اعتماد نوشت: در سینمای اجتماعی ایران، زن همواره یکی از پیچیده ترین و پنهان ترین عناصر روایی بوده است؛ نه فقط به دلیل محدودیت های رسمی و سانسور، بلکه به خاطر ساختارهای مردانه نهادینه شده در روایت، فرهنگ و حتی شکل تولید سینما. با این حال برخی فیلمسازان جوان تر در دهه اخیر کوشیده اند با نگاهی تازه تر و واقع گراتر نه فقط تصویر زن، بلکه کنش زنانه را در بطن روایت های خود بازآفرینی کنند.

سعید روستایی، با آنکه در آغاز کارش بیشتر به عنوان کارگردانی مردمحور شناخته می شد، رفته رفته به یکی از مهم ترین سینماگرانی بدل شد که توانست چهره ای پیچیده، چندلایه، انسانی و پرتنش از زن ایرانی معاصر در قاب هایش به تصویر بکشد.

او از فیلم ابد و یک روز که زن را در مرز بین قربانی و کنشگر قرار می دهد آغاز می کند، در برادران لیلا زن را در مرکز روایت اجتماعی و اخلاقی قرار می دهد و سرانجام در زن و بچه ، تصویری کامل، عمیق و بسیار رئالیستی از زنِ تنها و مادرِ فرسوده در جامعه ای بی پناه می سازد؛ زنی به نام مهناز که با دو فرزندش، علیار نوجوان و دختر خردسالش، باید از یک زندگی فروپاشیده، خانه ای سرپا نگه دارد.

در ابد و یک روز ، سمیه، با بازی پریناز ایزدیار، نخستین نماد زن در سینمای روستایی است: دختری در آستانه ازدواجی تحمیلی که خانواده اش می خواهد از او به عنوان آخرین راه حل استفاده کند. در این فیلم، زن اگرچه مرکز تصمیم نیست، اما مرکز بحران است. همه چیز در خانه به سمیه گره خورده؛ از تنش های میان خواهران و برادران تا گفت وگوهای مادر درباره وضعیت آینده. سمیه در واقع محور احساسی فیلم است و آنچه روستایی با مهارت نشان می دهد، نه تصمیم گیری سمیه، بلکه ناتوانی اش از تصمیم گیری در میان هجوم انتظارها، فشارها و فقدان انتخاب واقعی است.

سکانس نهایی فیلم که در آن، کودکی سمیه را در سکوت از پنجره نگاه می کند، تنها وداع با خواهر نیست، بلکه وداع با هر امید و عزت نفس باقیمانده در خانواده است. سمیه می رود تا خانواده زنده بماند، اما آنچه واقعا قربانی می شود، نه فقط او، بلکه مفهوم زیستن به اختیار است.

در متری شیش و نیم ، فضای مردانه فیلم ظاهرا جایی برای حضور زن باقی نمی گذارد. اما سعید روستایی، با بهره گیری از یک سکانس کوتاه، یکی از تلخ ترین و سنگین ترین پرتره های زنانه را خلق می کند. در صحنه بازجویی پلیس (پیمان معادی) از نامزد سابق ناصر خاکزاد، قاچاقچی مواد مخدر، برای یافتن محل اختفای ناصر، با زنی روبه رو هستیم که حاضر نیست حتی به عشقی از دست رفته خیانت کند و در مقابل تهدید و تحقیر و خشونت لفظی پلیس آشفته می شود، به بغض می رسد، اما نشان می دهد که هنوز نگران مردی شرور است که روزگاری معشوقش بوده و تحلیلی درست از رابطه خودش با ناصر را به دست می دهد که نشانه درک انسانی او از آدم هاست و چه غوغایی می کند در این صحنه پریناز ایزدیار، اما همه این مقدمات، در برادران لیلا به شکلی جدید جمع می شود.

در این فیلم، روستایی برای نخستین بار، شخصیت زن را نه تنها در محور احساسی یا روانی، بلکه در مرکز عقلانی، سیاسی و طبقاتی روایت قرار می دهد. لیلا با بازی ترانه علیدوستی، نه دختری است در آستانه ازدواج و نه همسر رنج کشیده، بلکه خواهر و فرزند و زن کارمندی است که در دل بحران های اقتصادی، فساد دولتی، فروریزی نظام های حمایتی و فقر فرهنگی خانواده تلاش می کند تغییری واقعی ایجاد کند. او می خواهد با خرید مغازه ای به نام مادر، خانواده را از فروپاشی نجات دهد، اما با دیوارهای قطور سنت، غرور مردانه پدر مواجه می شود.

فیلم با هوشمندی تمام، نشان می دهد که چگونه خردِ زنانه، هر چند هم منطقی، در مقابل تعصبات مردانه و نظام های زنگ زده سنت، محکوم به شکست است. لیلا درست مانند سمیه شکست می خورد، اما نه با سکوت و تسلیم، بلکه با اعتراض و کنشگری. در پایان، برادران به جان هم می افتند، پدر از احترام می افتد و لیلا در میانه این ویرانی تنها می ماند. این تنهایی، اگرچه تلخ است، اما سرشار از وقار است.

و سرانجام، در فیلم زن و بچه ، مهناز، زنی در میانه زندگی، با دو فرزند و بی پناه، نماد زن امروز ایران است: نه قربانی مستقیم خشونت مرد، بلکه قربانی سیستماتی زاسیونِ بی کسی، نبود حمایت نهادینه و ساختارهای فروپاشیده اجتماعی. مهناز زنی است که شوهرش مرده، اما نه خاطره ای از خشونت و تحقیر با خود دارد و نه تکیه گاهی برای آینده.

او باید برای علیار، پسر نوجوانی که وارد مرحله ای بحرانی از هویت و بلوغ شده، هم مادر باشد، هم پدر، هم مشاور و هم مرزبان اخلاق. از سوی دیگر، دختر خردسالش، با نگاه های کودکانه، نیازهای عاطفی و بی پناهی اش، مهناز را در حالتی از فشار مضاعف قرار داده است.

در زن و بچه ، خبری از شخصیت مرد متجاوز، خشن یا قدرت طلب نیست. در عوض، فیلم نهادها را به عنوان مردان جدید نشان می دهد: مدیر مدرسه ای که با بی اعتنایی علیار را تهدید می کند، مددکار اجتماعی که با سردی پرونده را ورق می زند، کارفرماهایی که کاری ندارند یا ساختمانی که اجاره اش دیگر قابل پرداخت نیست. تمام این عناصر، ساختار مردانه ای هستند که نه با خشونت، بلکه با بی تفاوتی زن را له می کنند.

مهناز مانند لیلا، شخصیتی عقل گراست. او فریاد نمی زند، از خود ضعف نشان نمی دهد، اما رفته رفته فرسوده می شود. در سکانسی که با علیار مشاجره دارد، واژه هایی میان آن ها رد و بدل می شود که از عمق زخم رابطه مادر و پسر حکایت دارد. علیار، پدر ندارد، جامعه را در حال پس زدن خود می بیند و مادرش را به عنوان مانع درک می کند. اما مهناز، اگرچه خسته است، هنوز تسلیم نشده. همچنان امید دارد، همچنان می جنگد و همچنان مراقب است که دختر کوچکش متوجه این تاریکی نشود.

سکانس هایی مانند مراجعه مهناز به اداره یا سکانس تلخ دیدار با مدیر مدرسه یا صحنه هایی که با دختر کوچکش بازی می کند، لحظاتی هستند که روستایی از دل واقعیت روزمره، شعر می سازد؛ شعری درباره زنانی که هیچ کس برایشان شعری نمی گوید.

*نویسنده، از داوران جایزه گلدن گلوب و عضو فدراسیون بین المللی منتقدین سینمایی و دبیر شورای نویسندگان نشریه اینترنتی سینمای بدون مرز است.