حمیدرضا محسن پور، پژوهشگر و مدیر پیشین ژئوپارک جهانی قشم، درباره جایگاه جهانی ژئوپارم قشم که تصمیم گیری های غیراصولی آن را متزلزل می کند، نکاتی را متذکر شد.

حمیدرضا محسن پور در این زمینه در ایسنا نوشت: ژئوپارک ها به عنوان قلمروهای جغرافیایی با ارزش زمین شناسی منحصربه فرد، نقشی مهم در حفظ میراث طبیعی و فرهنگی، ترویج آموزش زمین شناسی و تحقق توسعه پایدار محلی ایفا می کنند. این مناطق به مثابه بسترهایی برای تلاقی علم، فرهنگ، گردشگری و اقتصاد بومی شناخته می شوند که در آن ها حفاظت از منابع طبیعی و توانمندسازی جوامع محلی از اولویت های اصلی به شمار می رود.

ژئوپارک قشم، نخستین ژئوپارک ثبت شده ایران و خاورمیانه در شبکه جهانی یونسکو، نمونه ای شاخص از اهمیت مدیریت تخصصی و مشارکتی است. این ژئوپارک، به واسطه پدیده های زمین شناسی کم نظیر خود، ظرفیت بالایی برای حفاظت و توسعه پایدار دارد.

با این حال، در سال 2012 به دلیل ضعف در ساختار مدیریتی، کمبود مشارکت محلی و نارسایی در تعاملات بین المللی، از شبکه جهانی ژئوپارک ها حذف شد. این رخداد نه تنها به فرهنگ و بوم زیست طبیعی آسیب رساند، بلکه اعتماد جامعه محلی و نهادهای بین المللی را نیز به شدت متزلزل ساخت. بازگشت ژئوپارک قشم به شبکه جهانی یونسکو در سال 2017، حاصل بازنگری های ساختاری و اصلاح رویکرد مدیریتی بود؛ دوره ای که در آن، الگوی مشارکت محور و نگاه میان رشته ای به عنوان مبنای برنامه ریزی و اجرا پذیرفته شد.

این بازگشت، علاوه بر احیای جایگاه بین المللی ژئوپارک، تجربه ای آموزنده برای مدیران و سیاستگذاران فراهم ساخت تا نقش کلیدی مدیران آگاه، چندبعدی و جامعه محور در پایداری این ساختار را جدی تر بگیرند.

یکی از ویژگی های متمایز مدیریت ژئوپارک، تأکید بر مدل مدیریت از پایین به بالا (Up-Bottom) است؛ مدلی که بر مشارکت واقعی و فعال جامعه محلی در فرآیند تصمیم گیری و اجرای برنامه ها تکیه دارد. این رویکرد، ضمن تقویت حس تعلق و مسئولیت در میان ساکنان، تضمین می کند که حفاظت از محیط طبیعی، توسعه گردشگری پایدار و ارتقای اقتصاد محلی با در نظر گرفتن نیازها و خواسته های جوامع محلی و در چارچوب تاب آوری طبیعی و فرهنگی منطقه، پیش برده شود.

از سال 2017 تا پیش از تغییر اخیر، در سطح مدیریت ارشد سازمان منطقه آزاد قشم، این درک وجود داشت که موفقیت بلندمدت ژئوپارک تنها زمانی تضمین می شود که مدیریت آن مبتنی بر نگرشی جامع و متوازن میان حفاظت محیط طبیعی، توسعه اقتصادی محلی، و مشارکت فعال جوامع محلی باشد. امری که به نظر می رسد اکنون، آگاهانه یا ناآگاهانه، از سوی متولیان امر در منطقه آزاد قشم مورد غفلت قرار گرفته است.

تحلیل روند عملکرد ژئوپارک جهانی قشم، به ویژه پس از بازگشت آن به شبکه جهانی در سال 2017، مستلزم طرح مجموعه ای از پرسش های کلیدی است که پاسخ به آن ها میتواند مبنایی برای ارزیابی تصمیمات مدیریتی و سیاستگذاری های آینده باشد:

• چه عواملی موجب شد ژئوپارک قشم در گذشته از فهرست ژئوپارک های جهانی حذف شود؟ و به طور مشخص، چه اصلاحات ساختاری و محتوایی زمینه ساز بازگشت آن در سال 2017 شد؟

• با توجه به عملکرد مثبت، اشراف علمی و مدیریتی، ارتباط و حضور مؤثر در عرصه های محلی، ملی و بین المللی در سال های اخیر، چه دلایل مستند و کارشناسی شده ای مبنای تصمیم به تغییر مدیریت در ژئوپارک قشم بوده است؟

• حتی در صورت فرض بر ضرورت تغییر مدیریت، این پرسش مطرح است که انتخاب مدیر جدید بر پایه چه معیارهای حرفه ای، فرایندی و تخصصی صورت گرفته است؟ آیا روند تصمیم گیری، مبتنی بر ارزیابی عملکرد، شناخت ماهیت پیچیده و میان رشته ای ژئوپارک و توانمندی اجرایی بوده است؟ (این پرسش، نه ناظر بر نقد شخصی مدیر تازه منصوب شده، بلکه تلاشی است برای واکاوی کارشناسانه ابعاد ساختاری یک تصمیم مهم در حوزه مدیریت ژئوپارک.)

• آیا رویکردهای مدیریتی جدید سازمان منطقه آزاد قشم در راستای تثبیت جایگاه بین المللی ژئوپارک و تحقق توسعه پایدار جزیره است؟ یا اینکه تصمیمات اخیر عمدتا تحت تاثیر ملاحظات غیرعلمی، مقطعی و سلیقه ای اتخاذ شده اند؟

و در نهایت پرسشی بنیادین تر آنکه: در فرآیند این تغییر مدیریتی، چرا نه در زمان عزل و نه در هنگام انتصاب، نظر دغدغه مندان، کارشناسان، بزرگان محلی، شبکه همیاران ژئوپارک و حتی عضو ایرانی شورای عالی ژئوپارک های جهانی یونسکو و نایب رییس کمیته ملی علوم زمین و ژئوپارک های ایران، که طی سال های اخیر همواره ارتباطی فعال و تنگاتنگ با تحوالت ژئوپارک قشم داشته است مورد مشورت قرار نگرفته است؟ آیا می توان در ساختاری که بر مشارکت و اعتماد اجتماعی استوار است، تصمیمی تا این اندازه مهم را بدون گفت وگو با این طیف از کنشگران محلی، ملی و بین المللی اتخاذ کرد؟

در پایان باید تأکید کرد که ژئوپارک، صرفا مجموعه ای از چشم اندازهای زیبای زمین شناسی نیست، بلکه ابزاری است برای پیوند میان انسان، طبیعت و توسعه پایدار. ژئوپارک با توانمندسازی جوامع محلی، حفظ بوم زیست، ترویج آموزش و گردشگری پایدار، الگویی هوشمند و فراگیر از توسعه ارائه می دهد.

مدیر ایده آل ژئوپارک باید برخوردار از دانش میان رشته ای، مهارت های ارتباطی قوی و توانایی در تسهیلگری، هماهنگی و برنامه ریزی مشارکتی باشد. او باید منافع انسان و طبیعت را در تصمیمگیری ها به صورت توأمان ببیند و نقش خود را نه به صرفا عنوان یک دستوردهنده، بلکه به مثابه هماهنگ کننده ای خلاق و توانمند ایفا کند.

مدیریت ژئوپارک، برخلاف ساختارهای مرسوم اداری، مبتنی بر مشارکت جوامع محلی و رویکرد از پایین به بالا است. از این رو، جابه جایی مدیران آن همچون تغییر پست های مرسوم سازمانی، نه منطقی است و نه مؤثر. انتصاب مدیری فاقد شناخت کافی از اصول ژئوپارک، نگرش سیستمی و توانمندی در مدیریت مشارکتی، نه تنها ژئوپارک را از مسیر اصلی خود منحرف می کند، بلکه می تواند منجر به بی اعتباری در سطح ملی، بین المللی و مهمتر از همه، نزد جامعه محلی شود که ستون اصلی این ساختار است.

بدیهی است نقدهای مطرح شده در این نوشتار متوجه شخص خاصی نیست، بلکه ناظر بر ضرورت رعایت اصول حرفه ای، معیارهای شبکه جهانی ژئوپارک های یونسکو، و لزوم تقویت مشارکت جامعه محلی در مدیریت ژئوپارک جهانی قشم است. اصولی که نادیدهگرفتن آن ها ممکن است پیامدهایی فراتر از یک انتصاب اداری به همراه داشته باشد و حتی بار دیگر زمینه ساز تکرار تجربه تلخ حذف از فهرست جهانی یونسکو شود؛ تجربه ای که پیش تر هزینه های سنگینی برای ژئوپارک، جامعه محلی و اعتبار ملی به دنبال داشت.