فرارو- ناترازی برق اصطلاحی رایج برای به هم خوردن تعادل بین تولید و مصرف برق است که در سال های اخیر وارد ادبیات اقتصادی کشور در بخش صنایع برق شده است.

به گزارش فرارو، برق برای نخستین بار در سال 1264 هـ. ش، دقیقاً شش سال پس از اینکه توماس ادیسون نخستین لامپ برق را اختراع کرد، به دستور ناصرالدین شاه قاجار برای روشنایی بخشی به کاخ گلستان وارد ایران شد و از دوران پهلوی به بعد با احداث اولین نیروگاه برق در سال 1316، رشد بیشتری کرد و پس از انقلاب سرعت استفاده عمومی از آن در شهرها و روستاهای کوچک و دورافتاده تندتر و تندتر شد.

مردم به مصرف یکنواخت و بدون وقفه برق انس گرفته بودند که ناقوس جنگ تحمیلی نواخته شد و عملاً در دهه 60 به دلیل اوضاع نامطلوب اقتصادی ناشی از جنگ، برق رسانی به روستاها و مناطق حاشیه شهرها به دلایلی چون بمباران تجهیزات تولید و شبکه انتقال برق دچار مشکل شد و شرایطی پیش آمد که قطعی برق بخشی از سبک زندگی دهه شصتی ها شد. خاموشی ها بدون برنامه و تصادفی بود، ولی هیچ کس از آن بی نصیب نمی ماند. تا دو سه سال پس از جنگ نیز برق رسانی در ایران همچنان با خاموشی همراه بود، اما از اوایل دهه 70 شبکه برق ایران توانمندتر شد و مردم با خاموشی ها خداحافظی کردند.

به گفته محمدحسین احمدی، پژوهش گر حوزه انرژی، از سال 1392، به تدریج شکاف میان تقاضای برق در زمان اوج و توان تأمین شده در زمان اوج بیشتر شد. این فاصله به مرور افزایش یافت. از اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90، خصوصی سازی در صنعت برق، به ویژه در بخش تولید، آغاز شد. نیروگاه هایی که متعلق به وزارت نیرو بودند، به بخش خصوصی واگذار شدند. با این حال، به دلیل نبودِ برنامه ریزی مناسب و ممنوعیت سرمایه گذاری دولتی در بخش تولید برق، رشد نیروگاه ها متناسب با افزایش تقاضای برق در کشور پیش نرفت. این امر منجر به ناترازی فزاینده در تولید و مصرف برق شد.

مراد از ناترازی برق، عدم تعادل بین تولید و مصرف برق است که افزایش مصرف برق به دلایلی چون: رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی و افزایش استفاده از وسایل برقی در منازل و صنایع؛ ناتوانی در تأمین برق به دلیل نبود تناسب بین عرضه و تقاضا؛ مشکلات زیرساختی مثل فرسودگی شبکه های انتقال و توزیع برق و نیزکمبود منابع انرژی برای تولید برق؛ تغییرات اقلیمی از جمله تأثیر منفی کاهش بارش ها و کم آبی بر تولید برق نیروگاه های آبی؛ آثار منفی تحریم های اقتصادی بر صنعت برق ایران و تأمین تجهیزات و فناوری های موردنیاز برای تولید و انتقال برق؛ همه وهمه از عوامل دخیل در بروز این ناترازی از دهه 90 به بعد بوده اند و خاموشی های مکرر، اختلال در فعالیت های روزمره و اقتصادی و نارضایتی عمومی را در پی داشته اند.

با بروز ناترازی در برق، این سؤالات که ریشه کمبود برق در کشور به کجا می رسد؟ کاهش سرمایه گذاری در این صنعت از کجا نشئت گرفته است؟ چرا سرمایه گذاران بخش خصوصی برای توسعه ظرفیت های تولید برق و رهایی از بحران خاموشی، انگیزه کافی ندارند؟ ، به صورت پررنگ تری مطرح شدند.

علیرضا اسدی، معاون پژوهش و برنامه ریزی سندیکای صنعت برق، در تأکید بر اینکه کشور با یک عقب افتادگی در تولید برق مواجه است ، می گوید: صنعت برق، صنعتی است که نمی توان در کوتاه مدت کمبود عرضه برق آن را تأمین کرد و از سوی دیگر هم، امکان واردات آن به صورت قابل اتکا وجود ندارد و در مقیاس های بزرگ هم قابلیت جبران کمبود برق از طریق ذخیره سازی هنوز وجود ندارد. در نتیجه وقتی یک عقب افتادگی در برنامه های توسعه ای اتفاق می افتد، چندسال زمان می برد تا اثرش از بین برود. برای ساخت یک نیروگاه تا زمان بهره برداری حداقل سه تا چهار سال زمان لازم است. با شرایط مالی که دولت دارد، عملاً امکان تأمین سرمایه سریع و کافی وجود ندارد و احتمال اینکه دولت بتواند این کمبود عرضه را از طریق تولید جبران بکند، وجود ندارد و عملاً جزء اقدامات سلبی و محدودسازی با خاموشی از یک بخش به بخش دیگر راه دیگری نیست.

فرزین سوادکوهی، تحلیلگر حوزه انرژی، درباره ناکارامدی خاموشی ها و تعطیلی ها در گفتگویی با فرارو می گوید: راهکارهای مقطعی مثل تعطیلات نیز معتقدم عملاً شبیه به یک آرام بخش کوتاه مدت است که فقط برای ساعاتی دردها را تسکین می دهد، اما باز روز از نو و روزی از نو. نمی شود که هر روز به بهانه آلودگی، مصرف گاز، مصرف برق و هر بهانه دیگری کشور را تعطیل کنیم. این تعطیلات ضرر اقتصادی سنگینی به کشور وارد می کند، چرا که عملاً راه تولید و خدمات را مسدود می کند.

میثم نصر، مدیرعامل شرکت نیروگاه سیکل ترکیبی پرند مپنا، می گوید: راه حل بهینه ای در حال حاضر برای مدیریت قطعی برق صنایع وجود ندارد. حجم کل تقاضا با مدیریت تقاضا حل نمی شود. صنعت برق یک صنعت آینده نگر است و مانند مدیریت بحران نیست که فورا بتوان برای آن چاره ای اندیشید. مجموعه سیاست های ما در حوزه انرژی به ویژه برق دارای اشکالات اساسی است که نتیجه آن وضع موجود است. بحران انرژی در ایران یک مشکل چندبُعدی است که با ترکیبی از عوامل از جمله حکمرانی غلط و اخذ تصمیم های اشتباه، عدم جذب سرمایه گذاری خارجی، شکست های سیاست خارجی تشدید شده است.

محسن طرزطلب، مدیرعامل وقت شرکت مادرتخصصی نیروگاه های حرارتی در ایران در سال 1399 پیش بینی کرده بود که از سال 1402 تولید برق در ایران با مشکل جدی مواجه می شود. او در همان سال گفته بود که شاهد آن هستیم که کسی برای سرمایه گذاری در تولید برق پیشقدم نمی شود. هیچ انگیزه ای وجود ندارد که تولیدکننده بیاید و برای حوزه تولید برق سرمایه گذاری کند. از سال 1402 قطعاً با مشکل جدی مواجه خواهیم شد. نه دولت سرمایه گذاری کرده چون نداشته است و نه بخش خصوصی دیگر آن انگیزه لازم را برای سرمایه گذاری داشته است .

ریشه این تحلیل و بی رغبتی بخش خصوصی در سرمایه گذاری را باید در بخش خرد اقتصاد برق و انرژی در ایران جست. بلاتکلیفی برق در نظام سیاستگذاری ایران مابین کالا یا خدمات بودن سبب شده فشار سنگینی به تولیدکننده برق وارد شود و هیچ سرمایه گذار بخش خصوصی نیز به ورود به این بخش ترغیب نشود.

حمیدرضا گودرزی، نماینده شهرستان الیگودرز، عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی و معاون سابق استاندار تهران، در گفت وگویی با فرارو می گوید: موضوع ناترازی در حال حاضر در همه حوزه ها وجود دارد و به یکباره رخ نداده است. مدیریت ناکارامد در حوزه های مختلف سبب شده، کشور مانند دومینو درگیر ناترازی باشد. یک روز این ناترازی را در آب می بینیم و روز دیگر اخباری از ناترازی در حوزه برق شنیده می شود. ناترازی در حوزه برق مربوط به این روزها نیست و از اوایل دهه 90 توسط کارشناسان پیش بینی می شد، اما اقدامی برای مقابله با آن صورت نگرفت. در سایر حوزه ها نیز وضعیت به همین گونه است. ناترازی در حوزه های مختلف روی زندگی همه تأثیر گذاشته است. شما کشاورزی را در نظر بگیرید که تنها درآمد زندگی اش از فروش محصول است، اما باید با کم آبی و قطع برق دست وپنجه نرم کند یا کارخانه ای را تصور کنید که هر روز ساعات طولانی با قطع برق مواجه است، بالطبع تولید کاهش یافته و در آینده ما با حجم زیادی بیکار مواجه خواهیم بود.

عماد رفیعی نژاد، کارشناس اقتصادی، نیز در گفت وگویی با فرارو مطرح می کند که صنعت برق ایران چند سال است که شرایط سختی را سپری می کند؛ صنعتی که در عین برخورداری از توان فنی و اجرایی بسیار بالا برای ساخت طیف وسیعی از تجهیزات ریز و درشت هم از طریق انتقال فناوری خارجی و هم از طریق دستیابی داخلی به آن، اجرای پروژه های کوچک و متوسط و بزرگ در حوزه های نیروگاه و خط و پست، تجربه سرمایه گذاری در مقیاس های متوسط و بزرگ، صادرات خدمات فنی و مهندسی به کشورهای مختلف و تجارب گرانبهای دیگر؛ اما در چنبره سازوکارهای معیوب اقتصاد انرژی و تصمیم های غیر عقلایی، به بند کشیده شده و باعث شده توان فعالیت سازنده برای غلبه بر چالش های این صنعت حیاتی از آن سلب شود.

براساس داده های وزارت نیرو و گفته های مسئولان بخش برق این وزارتخانه، دستِ کم حدود 40 درصد از برق مصرفی در ایران به وسایل سرمایشی اختصاص دارد. همایون حائری، معاون برق و انرژی وزیر نیرو، می گوید که شما باورتان می شود که فقط در تابستان 25 26 هزارمگاوات مصرف وسایل سرمایشی است. ما که نمی توانیم رفاه مردم را به مشکل بیندازیم. خیلی از تجهیزات ما انرژی بر هستند؛ چه در صنعت و چه در تجاری، از دستگاه های غیراستانداردی استفاده می شود که ارزان تر هستند، ولی راندمان خیلی کمی دارند .

ناترازی برق در ایران سال به سال تشدید شده و اکنون به یک ابرچالش ملی تبدیل شده است. در چنین شرایطی، شبکه برق با فشار بیش ازحد مواجه می شود و برای جلوگیری از فروپاشی سراسری شبکه، ناچار به اعمال محدودیت هایی مانند خاموشی یا کاهش برق صنایع می شود. با این اوضاع، خاموشی های چندساعته در بخش خانگی و صنعتی و تعطیلی های پی درپی تا کی می تواند مسکنی برای جراحت عمیق ناترازی برق در کشور باشد؟ ، درحالی که کارشناسان معتقدند صنعت دردمند برق نیازمند توازن بخشی میان ظرفیت تولید، مدیریت عرضه و تقاضا و ارتقای بهره وری در مصرف است.

چیت ساز، قامت قائم مقام وزیر در دولت نهم و وزیر نیرو در دولت یازدهم نیز تأکید می کند که وضعیت امروز برق کشور حاصل عملکرد یک دولت یا یک مجلس نیست، حاصل یک سیاست گذاری راهبردی بوده که از بعد جنگ تا امروز وجود داشته است. هر زمان هم می خواهی این روند اشتباه را متوقف کنی، می گویند دست به تغییر نزنید؛ چون شرایط کشور به هم می خورد، آشوب به وجود می آید، اما روش هایی هست بتوانیم این روند را اصلاح کنیم. البته این اصلاح یک شبه امکان پذیر نیست، اما به صورت تدریجی می توان به مسئله ورود کرد.

برخی از صاحب نظران بحران ناترازی برق در ایران را ناشی از وابستگی به منابع فسیلی وعدم تنوع در سبد انرژی می دانند و بر این باورند که نیاز فوری به توسعه انرژی خورشیدی احساس می شود. درواقع، با کاهش ذخایر فسیلی، افزایش آلایندگی و تهدیدات تغییرات اقلیمی، انرژی خورشیدی به عنوان راهکاری ضروری و اجتناب ناپذیر مطرح است. ایران با پتانسیل عظیم خورشیدی می تواند ضمن تأمین پایدار برق، به کاهش اثرات زیست محیطی و تحقق اهداف توسعه پایدار کمک کند. تنها با اصلاح سیاست ها، جذب سرمایه گذاری و تسهیل قوانین، می توان این ظرفیت را به طور کامل به بهره برداری رساند و آینده ای سبز و امن برای کشور رقم زد.

فرزین سوادکوهی، کارشناس انرژی، با اشاره به اهمیت انرژی های تجدیدپذیر در گفتگویی با فرارو می گوید: لازم بود ما بخشی از تمرکز را روی توسعه انرژی های تجدیدپذیر می گذاشتیم. در دولت سیزدهم اعلام شد که 10 هزارمگاوات برق خورشیدی به دست خواهیم آورد، اما هیچ وقت زیرساخت های دستیابی به چنین عددی عملی نشد. یک دلیل وجود چنین مشکلاتی ناشی از تسلط و انحصاری است که دولت روی حوزه برق دارد. درواقع، تسلطی که دولت روی قیمتگذاری دارد، اجازه نمی دهد سرمایه گذار در بخش انرژی، خواه برق آبی، خواه نیروگاه های حرارتی و تجدیدپذیر، سرمایه گذاری کند؛ به خصوص وقتی بخش خصوصی وارد این حوزه نمی شود، یعنی امنیتی برای سرمایه گذاری خود در این بخش نمی بیند؛ بنابراین، در چنین شرایطی انرژی کشور در یک دایره باطل قرار می گیرد. با توجه به اینکه هر روز تقاضا برای انرژی بیشتر می شود، طبیعتاً دچار مشکلات بیشتری هم می شود.

وی در خصوص راهکارهای برون رفت از شرایط موجود گفت: فقط نمی شود روی انرژی های تجدیدپذیر مانور داد. این نکته هم مهم است که فرسودگی زیرساخت های بخش انرژی در کشور باید از بین رفته و درمان شود. نیروگاه هایی فرسوده در کشور با راندمان زیر 33 درصد داریم که اتلاف بالایی در شریان های توزیع و خطوط انتقالی دارند؛ بنابراین، باید فکری به حال این وضعیت کرد. سیاست های اشتباه در قیمت گذاری نیز باید تغییر کند. درواقع این بخش با یک ناترازی مالی عجیب نیز روبه رو است. برای برون رفت از شرایط فعلی به اصلاح همه این موارد نیاز داریم. همچنین باید نیروهایی جذب شوند که دلسوز و نگران منافع ملی کشور محسوب می شوند.

به گفته کارشناسان اگر دولت از تصدی گری خارج شود و تنها رگولاتوری در زمینه برق را دنبال کند و بخش خصوصی وارد ساخت نیروگاه و تولید برق شود، عملاً شاهد رفع ناترازی خواهیم بود. عادی انگاری بحران کمبود برق و تعطیلی های اجباری تبعات گسترده ای خواهد داشت که در آینده ای نه چندان دور ابعاد جدیدی از آن نمایان خواهد شد. به طور کلی، ناترازی برق در ایران، حاصل شکاف فزاینده میان ظرفیت تولید و تقاضای مصرف، ضعف ساختاری در حکمرانی، سرمایه گذاری ناکافی، و الگوی مصرف ناپایدار است. این بحران که هر سال زودتر و شدیدتر بروز می کند، تنها با اقداماتی کوتاه مدت مانند خاموشی صنایع یا مدیریت مصرف خانگی قابل مهار نیست. برای حل پایدار این چالش، کشور نیازمند اصلاحات عمیق در ساختار اقتصادی صنعت برق، واقعی سازی قیمت ها، جذب سرمایه گذاری، تنوع بخشی به سبد انرژی و ارتقای حکمرانی به سوی مدل غیرمتمرکز و منطقه محور است. در غیر این صورت، تداوم ناترازی برق، تهدیدی جدی برای رشد صنعتی، رفاه اجتماعی و امنیت انرژی کشور خواهد بود.

آیا باید در زمینه منابع انرژی در کشور منتظر باشیم تا ابر و باد و مه و خورشید و فلک دست به دست هم دهند تا ما را از پیچ تاریکی های گاه وبی گاه و تعطیلی های نه چندان دلکش برهانند؟ مسئولان پاسخگوی ضرر اقتصادی نوسانات ناشی از قطع و وصلی برق در مصارف خانگی و صنعتی هستند؟ چرا تا کارد به استخوان نمی رسد، کسی راهی نشان نمی دهد؟