شهروندان در مواقعی که شهرها با تهدید یا حوادث طبیعی مواجه می شوند، فراتر از امداد و نجات ساده، به ریکاوری نیاز دارند. این ضرورت اما در ماموریت مدیریت بحران تعریف نشده است. بازیابی روحیه شهروندان برای کنترل عوارض ثانویه حادثه، مفید است.

به گزارش دنیای اقتصاد، در مواقع بحران، عمده تمرکز تیم های واکنش سریع بر امداد و نجات افراد است، اما جای خالی ریکاوری شهروندان یعنی رویکردهای توانبخشی و بازیابی روانی-اجتماعی افراد در ساعات اولیه پس از بحران به وضوح، حس می شود و شهرها در زمان حوادث طبیعی و غیرطبیعی همچون جنگ تحمیلی 12 روزه، با غایب بزرگ واکنش سریع در برابر سطح استرس و تنش شهروندان و بازیابی تعادل روحی و روانی آن ها در لحظه حادثه مواجه هستند.

مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در سیاست نامه جدید خود پس از جنگ تحمیلی 12 روزه حمله رژیم صهیونیستی به کشورمان بر مسائل خاص مرتبط با شهر و مدیریت شهری در مواقع بحران متمرکز شده و در گزارشی به اهمیت و ضرورت تیم واکنش سریع بازیابی روانی-اجتماعی در مدیریت بحران پرداخته است.

با توجه به افزایش وقوع حوادث طبیعی و غیرطبیعی و مخاطرات آن برای افراد، ایجاد سازوکارهای واکنش سریع به رکن رویارویی با بحران ها تبدیل شده که پاسخ و واکنش نخستین مرحله پس از وقوع سانحه و پیش از شروع بازیابی است.

سازوکارهای واکنش سریع عمدتا از طریق نیروهای انسانی چابک، با استفاده از فناوری ها و تجهیزات مناسب در کوتاه ترین زمان پس از وقوع سانحه به منظور کاهش آسیب های جبران ناپذیر در زمان بحران ایجاد می شود. اما در کنار مرحله پاسخ، بازیابی اولیه، به ویژه بازیابی سریع بسیار حائز اهمیت است، زیرا در زمان بحران، فرد از منظر روانی-اجتماعی نیز با درجات متفاوت آسیب پذیری و خطر را نیز تجربه می کند. این در حالی است که در ایران، بازیابی اولیه عمدتا متمرکز بر نیازهای پایه زیستی و اسکان دوره انتقال، بازیابی اولیه اقتصادی و زیرساخت ها است و بازیابی اولیه رویکرد جسمی و حمایت های اولیه روانی-اجتماعی مورد توجه قرار نمی گیرد.

در زمان بحران، اولویت تیم های واکنش سریع بر افراد آسیب دیده و آسیب پذیر همچون، کودکان بازمانده، زنان باردار، سالمندان، بیماران و افراد دارای معلولیت است که باید در زمان بحران مورد حمایت های زیستی، روانی و اجتماعی مبتنی بر نیاز افراد قرار بگیرند.

اما نتایج مطالعات صورت گرفته نشان می دهد که ساختاری مجزا برای واکنش سریع بازیابی دیده نشده و تنها قالب تیم واکنش سریع مطرح بوده است. در حال حاضر تیم واکنش سریع در ایران بیشتر بر امداد و نجات تاکید دارند و رویکردهای توانبخشی و بازیابی روانی-اجتماعی غایب اصلی واکنش سریع در شهرها است.

براساس مطالعات گروه ایمنی، امنیت و مدیریت بحران مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری تهران، تیم واکنش سریع در زمان بحران بهترین ساختار برای واکنش سریع بازیابی به شمار می رود که اقدامات آن بر 5 مورد تامین نیازهای زیستی، کاهش واکنش های روانی، ارزیابی اولیه و اطلاع رسانی، هماهنگی با سامانه جامع مدیریت خطر و پاسخگویی شفاف دسته بندی می شود که خدمات پایه اولیه و امنیت و پس از آن حمایت های خانوادگی و اجتماع محور در اولویت این هرم خدمات در بحران قرار می گیرند. در این دو سطح آسیب ها و مشکلات در سطح عمومی به شمار می روند و از گستردگی بالایی برخوردارند.

از این رو، خدمات تیم واکنش سریع، در زمان حادثه باید به این دو سطح از هرم بحران پاسخ مناسب ارائه دهند. در زمان وقوع حادثه، افراد به طور طبیعی با تنش و استرس مواجه می شوند که اگر در این زمان، به نیازهای اولیه زیستی و روانی-اجتماعی به درستی پاسخ داده شود، از بروز مشکلات دشوار و پیچیده بعدی در آینده پیشگیری خواهد شد. بازیابی تعادل روحی-روانی در لحظه حادثه باعث می شود تا نیاز اصلی برای تاب آوری افراد در مواجهه با شهر یا محله آسیب دیده تا حدودی برطرف شود و این نوع حمایت ها، به اکثر آسیب دیدگان کمک می کند تا با سطح تاب آوری مناسب به حل مشکلات و بازگشت به روند طبیعی زندگی بپردازند. البته تعداد درصد اندکی از افراد نیازمند خدمات تخصصی تر خواهند بود که تیم واکنش سریع آن ها را به مراکز مورد نظر ارجاع می دهند.

تیم واکنش سریع موظف به ارزیابی اولیه و شناسایی نیازها و آسیب های اجتماعی پس از بحران از اقشار جامعه چه افراد آسیب پذیر و نیازمند خدمات بیشتر و چه افراد گمشده و خانواده های از هم پاشیده است تا به این طریق با الگوهای توسعه محلی به مدیریت بهتر بحران و ارتقای تاب آوری در جامعه کمک شود. این اتفاق از طریق شبکه سازی ها به منظور افزایش حمایت های اجتماعی و مشارکت اجتماعی اهمیت پیدا می کند و می تواند به افزایش امید، کاهش درد و رنج و بازگشت احساس توانمندی و کارآمدی در مواجهه با شرایط منجر شود. همچنین بستر مناسبی برای اقدامات آینده در بازیابی بلندمدت جامعه را نیز آماده می سازد.

برای بازیابی اجتماعی می توان از ظرفیت های محلی اعم از سازمان های مردم نهاد و داوطلبین استفاده حداکثری کرد. بنابراین با توجه به نقش اعضای تیم واکنش سریع و اهمیت وضعیت روانی-اجتماعی آنان در زمان بحران، پیاده سازی اقدامات خودمراقبتی از سوی اعضای تیم هم برای خود اعضا و هم برای افراد آسیب دیده دارای اهمیت است.

این اقدامات باید رویکردی انسان گرایانه داشته و اصول و ارزش های اخلاقی، دموکراتیک و مشارکتی رعایت شود. همچنین فرآیندی سلامت محور را دنبال کند. تیم واکنش سریع در مواقع بحران، باید افراد آسیب دیده را فراتر از افراد نیازمند، وابسته و بیمار ببیند و با درنظر گرفتن ظرفیت ها و توانمندی های آنان، گروه های هدف را برای ارتقای تاب آوری و بهزیستی آماده کنند.

در مواجهه با پیامدهای بحران، تیم واکنش سریع با فرآیندهایی از قبیل ارزیابی، غربالگری، مداخلات سریع در محل و ارجاع به منابع مورد لزوم و مناسب می توانند به مدیریت شرایط بحران کمک قابل توجهی کند. علاوه بر این فرآیندها، دو بخش زیرساختی و نتیجه نیز در الگوی پیشنهادی مهم هستند.

زیرساخت ها با تاکید بر برنامه ریزی و سازماندهی پیش از بحران در آموزش، بانک های اطلاعاتی و ساختارهایی برای هماهنگی و وحدت بخشی در ارائه مطلوب و به موقع خدمات دیده شده اند. توجه به رویکردهای انسان گرایانه عدالت محور مشارکت محور و در نظر گرفتن ارزش های انسانی مبتنی بر نقاط قوت در فرآیند کار باید دیده شود. در بخش نتیجه، ارتقای تاب آوری در سطوح فردی، خانواده و جامعه از مهم ترین پیامدهای پیاده سازی فرآیند در بازیابی سریع است. حمایت های روانی-اجتماعی اولیه که در سطوح گسترده و در بستر جامعه و گروه های جامعه صورت می گیرد.