احسان هوشمند طی یادداشتی در روزنامه شرق نوشت: بیش از سه دهه از ارائه طرح پاول گابل برای حل وفصل مسائل قفقاز جنوبی و مناقشه میان باکو و ایروان می گذرد. این ایده توسط گابل در حالی طرح شد که ارمنستان در موازنه نظامی دست بالا را داشت و کمتر کسی می توانست تصور کند که در سه دهه بعد این موازنه به کلی به ضرر ارمنستان رقم خواهد خورد.

در طرح پاول، تبادل ارضی راهگذر لاچین با راهگذر زنگزور پیشنهاد شده بود، طرحی که نیم نگاهی هم بر علیه منافع ایران داشت و منافع ژئواستراتژیک ایران در قفقاز را با مخاطره روبه رو می کرد. اگر در سه دهه و نیم پیش تحلیلگران ایرانی و سیاست مداران کشور با تمام توان و دقت و ظرفیت های کشور تحولات قفقاز را رصد و برای هر سناریویی طراحی ویژه و متناسب با امنیت و منافع ملی ملت ایران طراحی می کردند، شاید امروز شاهد غیبت ایران در این باره نبودیم.

متأسفانه غفلت ها و ساده سازی های متعاقب طرح گابل و نگاه ایدئولوژیک و گاه مذهبی به قفقاز نه تنها آورده مشهودی برای ایران در پی نداشت بلکه روبه روز باکو به ایجاد فاصله با تهران پرداخت و در نتیجه شکاف میان تهران و باکو عمیق تر شد. بی توجهی مزمن ایران به ارمنستان هم بر این چالش ها افزود.

پس از سه و نیم دهه از طرح گابل، مسیر ترامپ عنوانی است که تفاهم نامه صلح میان جمهوری آذربایجان با جمهوری ارمنستان را رقم زده است. اگرچه جزییات این تفاهم نامه همچنان مبهم است و اطلاع رسانی شفافی درباره جزییات آن صورت نگرفته و مشخص نیست آیا حاکمیت ارمنستان در خلال اداره این مسیر توسط شرکای آمریکایی نفی می شود یا خیر؟ و اگر حاکمیت ملی ارمنستان بر باریکه مرزی استوار خواهد بود، به چه شکلی و با چه تضمین هایی کشور کوچک ارمنستان می تواند از منافع خود دفاع کند؟

از همین ابتدا مشخص است که این طرح تنها برای مسیر رفت وآمد شهروندان عادی و جابه جایی کالاهای اقتصادی میان دو بخش جدا از هم جمهوری آذربایجان یعنی نخجوان با بخش اصلی جمهوری باکو طراحی نشده، چراکه چنین مسیری توسط ایران در اختیار باکو قرار داده شده و در دهه های گذشته این تبادلات به سادگی و بدون هیچ گونه حق ترانزیتی از طریق ایران صورت می گرفته و اینک نیز صورت می گیرد و تضمینی وجود ندارد که افزون بر ابعاد اقتصادی این راهگذر و دالان موسوم به مسیر ترامپ، تهدید مستقیم امنیت ملی ایران و حتی روسیه و چین توسط آمریکا، اسراییل و ترکیه در میان اهداف تعریف شده چنین مسیری طراحی نشده باشد.

به سخن دیگر در سایه گرفتاری های چندلایه و پیچیده دستگاه دیپلماسی کشور در دهه های اخیر و تمرکز توجه سیاست خارجی کشور بر حوزه مدیترانه و غرب ایران، غفلتی اساسی از تحولات قفقاز شکل گرفت.

برخی لابیگری های داخلی توسط عوامل نفوذی هم مزید بر علت شد تا آشفتگی و ابهامی سهمناک بر سیاست راهبردی کشور در قفقاز حاکم شود. بی میلی کشور روسیه به نقش آفرینی جدی ایران در قفقاز جنوبی در دهه های گذشته همراه با برخی مانع تراشی ها هم وجوه دیگری از واقعیات حاکم بر تحولات قفقاز را رقم زد.

امروز در حالی مقامات ارشد دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان تفاهم نامه صلح میان دو کشور را امضا کرده و از تفاهم نامه مسیر ترامپ بهره برداری کردند که به نظر می رسد ایران بیش از هر کشور دیگری در این تحول جدید متضرر خواهد شد.

بنا بر گزارش رسانه های ترکیه، این کشور به صورت بی سروصدا در ماه های گذشته نقشی راهبردی در نزدیک کردن دیدگاه های طرفین بر عهده داشته است و این مسیر، اگرچه همان چیزی نیست که ترکیه و جمهوری آذربایجان به عنوان انتقال حاکمیت این باریکه به باکو در نظر داشتند اما منافع توسعه طلبانه هر دو دولت را تأمین می کند، ضمن آنکه در برابر این تفاهم ایران نه تنها در تقابل با ترکیه و باکو بلکه مستقیما در تقابل با آمریکا قرار خواهد گرفت.

هرچند به ظاهر نگرانی ارمنستان در اشغال این منطقه توسط دو کشور دیگر همسایه یعنی جمهوری آذربایجان و ترکیه را هم شاید تا حدودی جبران کند اما این اقدام یک خودزنی راهبردی است که توسط دولت ارمنستان پذیرفته شده است. کشاندن پای آمریکا به مرزهای روسیه و ایران پدیده ای نیست که پیامدهای پیش بینی شده و ناشده ای در پی نداشته باشد.

امضای تفاهم میان دو کشور قفقاز جنوبی ضمن آنکه اروپا را از فرایند بازیگری در این حوزه کنار گذاشته و طرفین این تفاهم در بیانیه پایانی این نشست از سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSCE) خواهان تعطیلی روند مینسک شده اند بلکه آمریکا به عنوان اصلی ترین بازیگر این حوزه جانشین اروپا و روسیه شده است.

تا زمانی که به صورت شفاف جزییات اجرایی این تفاهم روشن نشود و اقدامات اجرایی آن آغاز نشود، نمی توان درباره پیامدها و تأثیرات آن به صورت دقیق و جامع اظهار نظر کرد اما تا همین جای ماجرا نیز تأثیرات ژئوپلیتیک تحولات جاری در روابط دو کشور قفقاز جنوبی فراتر از دو کشور بر کشورهای منطقه و چین اثرگذار خواهد بود.

انزوای بیشتر ایران در منطقه و ایجاد چالش های منطقه ای برای ایران از دیگر پیامدهای اجرایی شدن چنین توافقی است. برخی مواضع عجیب و غریب و به دور از مصالح ملی برخی از مسئولان طراز اول ایرانی درباره دالان زنگزور در هفته های اخیر نشانه ناخوشایندی از سردرگمی استراتژیک تهران درباره تحولات قفقاز است.

از خلال این موضع گیری ها آشفتگی مزمن سیاست کشور درباره تحولات قفقاز مشخص می شود. این آشفتگی پیش از این موجب حذف ایران از معادلات قفقاز شده و می رود که در آینده به فهرست بلندبالای تهدیدات وجودی کشور افزوده شود. برای مواجهه با تحولات قفقاز نه تنها هماهنگی تمام ارکان کشور بسیار ضروری و از نان شب واجب تر است، بلکه طراحی راهبردهای سیاسی کشور در پرتو تحولات اخیر و استفاده از ظرفیت های کشور برای طراحی افق های تازه بسیار ضروری است. باید از دل تحولات جاری برای کشور با کمترین هزینه ها فرصت ساخت.

این فرصت سازی نیازمند طراحی های کارشناسی و پیچیده و چندوجهی است به شرط آنکه منافع ملی در صدر توجه باشد و اجازه داده نشود کسانی که منافع خود را در همسویی با باکو تعریف کرده اند، ایفاگر نقش اصلی در این فرایند باشند.