فرارو- قفقاز جنوبی، سرزمینی است با مرزهایی بسته و رقابت هایی ریشه دار که پاسگاه های دیده بانی و سنگرها سراسر آن را پوشانده اند. در 8 اوت، دونالد ترامپ میزبان نیکول پاشینیان ، نخست وزیر ارمنستان و الهام علی اف ، رییس جمهور آذربایجان، در کاخ سفید بود تا به مناقشه دیرینه میان دو کشور پایان دهد.

به نقل از نشریه اکونومیست، در این دیدار، سه طرف اعلامیه صلح و توافق هایی در زمینه تجارت و امنیت امضا کردند. مهم ترین بخش این توافق، موافقت ارمنستان با ایجاد یک مسیر ترانزیتی تحت مدیریت آمریکا بود که از خاک این کشور عبور کرده و آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می کند. این کریدور، مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی نام گرفت. دونالد ترامپ در مراسم امضا گفت: برای من افتخار بزرگی است.

الهام علی اف و نیکول پاشینیان وعده دادند نام دونالد ترامپ را برای دریافت جایزه نوبل صلح پیشنهاد کنند. این توافق، نفوذ روسیه که سال ها در این مناقشه نقش آفرینی و مداخله کرده را کاهش می دهد. هرچند این توافق یک پیمان صلح رسمی به شمار نمی آید، اما راه را برای هدفی بزرگ تر یعنی پایان دادن به یکی از پیچیده ترین مناقشات جهان و آغاز روندی از تنش زدایی منطقه ای از جمله عادی سازی روابط ارمنستان با ترکیه هموار می کند. تحقق این هدف، آزمونی جدی برای دیپلماسی آمریکا و نیز اراده سیاسی خود ایروان و باکو خواهد بود. با این حال، روسیه همچنان می تواند به عامل اخلال گر در این مسیر تبدیل شود.

ارمنستان و آذربایجان بیش از 35 سال است که درگیر مناقشه ای خونین و پیچیده اند. در اواخر دهه 1980 و هم زمان با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، جدایی طلبان مورد حمایت ارمنستان، منطقه قره باغ کوهستانی را که رسماً بخشی از خاک آذربایجان بود تصرف کردند و سپس یک منطقه حائل پیرامون آن ایجاد نمودند. این مناقشه برای سال ها در وضعیت انجماد باقی ماند. اما آذربایجان، که اقتصادش به واسطه رونق نفت و گاز قدرت گرفته بود، ارتشی نیرومند با پهپادها و موشک های ساخت ترکیه و اسراییل تشکیل داد.

در سال 2020، این کشور توانست مناطق اطراف قره باغ را بازپس گیرد و در سال 2023 خود قره باغ را تحت کنترل درآورد؛ رخدادی که به فرار حدود 100 هزار ارمنی از این منطقه انجامید. روسیه که در دهه 1990 حامی ارمنستان بود، این بار منفعل ماند؛ بخشی از این بی عملی به عنوان تنبیهی برای نیکول پاشینیان تلقی شد، رهبر دموکراتی که در سال 2018 با یک انقلاب مسالمت آمیز، حاکمان نزدیک به کرملین را از قدرت کنار زد.

از اوایل سال 2024، ارمنستان و آذربایجان گام به گام به سمت دستیابی به یک پیمان صلح حرکت کرده اند. در گذشته، مذاکرات همواره با حضور میانجی هایی مانند روسیه، ترکیه یا گروه مینسک ، سازوکاری چندجانبه که در دهه 1990 برای رسیدگی به این مناقشه تشکیل شد انجام می گرفت. اما این بار، دو کشور مستقیماً پای میز گفت وگو نشسته اند و در ماه مارس توانستند بر سر پیش نویس یک توافق صلح به تفاهم برسند.

با این حال، دو مانع اصلی همچنان نقش آفرین هستند: نخست، اصرار آذربایجان بر حذف هرگونه اشاره به قره باغ از قانون اساسی ارمنستان ؛ اقدامی که نیازمند برگزاری همه پرسی است. دوم، مطالبه باکو برای ایجاد مسیر ترانزیتی به نخجوان. در توافق آتش بس سال 2020، علی اف و پاشینیان پذیرفته بودند این مسیر تحت نظارت مقام های روسی بازگشایی شود، اما هر دو طرف بعدها از حضور روسیه عقب نشستند و نتوانستند بر سر جایگزینی برای این نظارت به توافق برسند.

طی ماه های اخیر، مذاکره کنندگان آمریکایی بارها میان ایروان و باکو رفت وآمد کردند تا جزییات توافق را نهایی کنند. بر اساس این توافق، ارمنستان این مسیر ترانزیتی را برای مدت 99 سال به آمریکا اجاره می دهد و ایالات متحده، از طریق پیمانکاران، مسئولیت اداره آن را بر عهده خواهد داشت. این پروژه عملاً سهمی بلندمدت برای آمریکا در امنیت قفقاز جنوبی ایجاد می کند؛ موضوعی که واکنش تند و خشم آشکار روسیه را برانگیخته است.

آمریکا برای ترغیب ارمنستان و آذربایجان، مجموعه ای از مشوق ها را نیز در نظر گرفته است. مدیرعامل شرکت سوکار (SOCAR)، غول انرژی دولتی آذربایجان، همراه با الهام علی اف به واشنگتن سفر کرد تا با اکسون موبیل ، غول نفتی آمریکایی، توافق نامه ای امضا کند. ارمنستان که فاقد منابع طبیعی غنی مانند آذربایجان است، جذابیت اقتصادی چندانی برای رییس جمهور تجارت مسلک آمریکا ندارد، اما قرار است از حمایت های ویژه در حوزه های هوش مصنوعی و نیمه رساناها برخوردار شود. ترامپ همچنین تحریم هایی را که از سال 1992 مانع همکاری نظامی با آذربایجان بود، لغو کرد و از آغاز شراکت راهبردی با این کشور ، متحد نزدیک اسراییل خبر داد.

با این حال، در میان تشریفات ترامپی، این توافق هنوز راهی طولانی تا تحقق کامل دارد. در واشنگتن، علی اف و پاشینیان صرفاً حروف اختصاری نام خود را پای پیش نویس پیمان صلح گذاشتند و آن را به امضا نهایی نرساندند. خواسته آذربایجان برای تغییر قانون اساسی ارمنستان همچنان بی پاسخ مانده است. مزایای پروژه مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی عمدتاً در نخجوان و استان سیونیک ارمنستان، منطقه ای کم جمعیت که مسیر از آن عبور می کند متمرکز خواهد بود و نه بیشتر.

دلایل فراوانی برای احتیاط وجود دارد. پاشینیان از محبوبیت چندانی برخوردار نیست؛ تنها 13 درصد از شهروندان ارمنستان می گویند به او اعتماد دارند. ملی گرایان تندرو از جمله روبرت کوچاریان رییس جمهور پیشین، او را به سازش بر سر حاکمیت ملی متهم می کنند؛ هرچند کوچاریان خود در دهه 2000 بخش بزرگی از دارایی های کشور را در ازای بخشش بدهی به روسیه واگذار کرده بود. برگزاری همه پرسی مورد نظر آذربایجان اقدامی عمیقاً تفرقه انگیز خواهد بود و انتخابات سال آینده نیز می تواند فرصتی برای مداخله مسکو فراهم کند. دولت ارمنستان در ژوئن اعلام کرد که موفق به خنثی سازی طرح کودتایی شده که قرار بود در سپتامبر اجرا شود.

آذربایجان نیز می تواند روند صلح را به خطر اندازد. الهام علی اف، رهبر خودکامه ای که در سال 2003 جانشین پدرش شد، پیش تر تهدید کرده بود مسیر ترانزیتی به نخجوان را با زور تصرف خواهد کرد. او گاه دچار خیال پردازی های الحاق گرایانه می شود؛ از جمله نامیدن ارمنستان به عنوان آذربایجان غربی . لارنس بروئرز از اندیشکده چتم هاوس بریتانیا هشدار می دهد که تداوم چنین اظهاراتی می تواند زهر کشنده برای صلح باشد. علاوه بر این، برتری نظامی آذربایجان، اعتماد ارمنستان به نیت واقعی باکو را بیش از پیش دشوار می سازد.

خطر دیگر، از دست رفتن علاقه آمریکا به ادامه این روند است. در طول تاریخ، برقراری صلح در قفقاز جنوبی معمولاً با مداخله قدرت های خارجی ممکن شده است. به گفته لارنس بروئرز ، در سال 2020 این نقش را روسیه و ترکیه ایفا کردند؛ در دهه 1990 گروه مینسک؛ و در دهه 1920، بلشویک ها. اکنون ترامپ آمریکا را به عنوان تازه ترین میانجی صلح در این محله پرآشوب معرفی کرده است، اما تداوم این نقش، لزوماً در اختیار او نخواهد بود.