حامد خسروشاهی، پژوهشگر مسائل قفقاز در سرمقاله روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: توافق صلح اخیر میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان که با میانجی گری و نظارت مستقیم دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده، به امضا رسید، رویدادی است که فراتر از یک آتش بس یا تفاهم نامه سیاسی دوجانبه معنا پیدا می کند. این توافق که پس از 35سال مناقشه، دو جنگ خونین و ده ها دور مذاکره نافرجام حاصل شده، نشان دهنده تغییر معادله قدرت در قفقاز جنوبی و بازآرایی نقش بازیگران سنتی و جدید در این منطقه حساس است.

آنچه این رویداد را از تلاش های پیشین متمایز می کند، ورود علنی و تمام قد ایالات متحده به فرآیند میانجیگری و ارائه یک بسته صلح همراه با ابعاد اقتصادی و راهبردی مشخص است. توافق بر توقف کامل و دائمی درگیری ها، به رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی و مرزهای بین المللی، بازگشایی مسیرهای تجاری و ایجاد یک مسیر ترانزیتی جدید موسوم به راهرو ترامپ (عنوانی که در این دیدار به جای کریدور زنگزور به کار رفت) که جمهوری آذربایجان را به منطقه خودمختار نخجوان متصل می کند، استوار است.

افزون بر این، وعده سرمایه گذاری گسترده شرکت های آمریکایی در حوزه های انرژی، فناوری و هوش مصنوعی در هر دو کشور، بخش مهمی از این بسته صلح را تشکیل می دهد و رهبران دو کشور نیز از آغاز فرآیند نهایی سازی منشور شراکت راهبردی با واشنگتن خبر داده اند.

نام گذاری این مسیر به نام رییس جمهور ترامپ که بنا به گفته یک مقام آمریکایی به پیشنهاد طرف ارمنی صورت گرفته، وجه تبلیغاتی و نمادین قابل توجهی دارد. ترامپ خود این اقدام را افتخاری بزرگ دانسته و حتی نخست وزیر ارمنستان و رییس جمهور آذربایجان نیز در اظهارات جداگانه ای از درخواست مشترک برای اعطای جایزه صلح نوبل به او خبر دادند. چنین رویکردی به ترامپ این امکان را می دهد که این توافق را به عنوان نمونه بارز مهارت خود در عادی سازی معرفی کند و از آن در رقابت های سیاسی داخلی و جهانی بهره برداری کند.

از منظر ژئوپلیتیک، این توافق ضربه ای جدی به نقش انحصاری روسیه در مدیریت بحران های قفقاز محسوب می شود. تا پیش از این، مسکو تنها بازیگر خارجی بود که توانسته بود با استقرار نیروهای حافظ صلح و اعمال نفوذ بر هر دو طرف، توافقات آتش بس را تضمین کند. اما کاهش نفوذ روسیه در ایروان و باکو، خروج تدریجی نیروهایش از قره باغ و تمایل ارمنستان به گسترش روابط با غرب، بستر مناسبی برای ورود ایالات متحده فراهم کرده است.

این اتفاق همچنین برای ایران پیامی روشن دارد، زیرا راهرو ترامپ عملا کارکردی مشابه راهرو زنگزور دارد که سال ها موضوع اختلاف بود و در صورت اجرایی شدن می تواند بخشی از مسیرهای ترانزیتی را که بالقوه از خاک ایران می گذشت دور بزند و در صورت استقرار نظامیان آمریکایی به منظور نظارت بر کریدور، عملا نیروهای آمریکایی مماس با مرزهای شمال غربی ایران استقرار می یابند.

نقش ترکیه نیز در این میان نیازمند بازخوانی است. آنکارا که همواره حامی اصلی باکو بوده، از نظر استراتژیک با توافقی که امنیت و اتصال آذربایجان به نخجوان را تضمین می کند موافق است، اما ورود مستقیم واشنگتن و تعریف پروژه به عنوان یک مسیر تحت پوشش آمریکا، مانع از آن می شود که این دستاورد صرفا به نام ترکیه ثبت شود. بدین ترتیب، ترکیه ناگزیر است با نفوذ جدید آمریکا در قفقاز جنوبی کنار بیاید و تلاش کند سهم خود را از پروژه های اقتصادی و ترانزیتی حفظ کند.

پیوند زدن صلح به سرمایه گذاری اقتصادی یک نکته کلیدی دیگر این توافق است. حضور شرکت های آمریکایی در حوزه انرژی و فناوری، نه تنها فرصت اشتغال و رشد اقتصادی برای دو کشور را فراهم می کند، بلکه وابستگی متقابل اقتصادی را تقویت کرده و هزینه بازگشت به درگیری را بالا می برد.

برای آذربایجان، این مساله به معنای گسترش بازارها و کاهش وابستگی به مسیرهای سنتی صادرات انرژی است و از این پس مسیرهای انتقال انرژی خزر به جای گرجستان از ارمنستان عبور خواهند کرد. برای ارمنستان، هم فرصتی برای شکستن بخشی از انزوای ژئوپلیتیک و بهره مندی از زیرساخت های مدرن که تاکنون تحت نفوذ روسیه بوده، به شمار می رود.

با وجود نمایش کنونی، چالش ها و ابهاماتی نیز پیش روی این توافق قرار دارد. سابقه بی اعتمادی عمیق میان باکو و ایروان همچنان پابرجاست و یک حادثه مرزی یا تحریک داخلی می تواند روند اجرای توافق را متوقف کند. واکنش روسیه و ایران نیز به عنوان دو بازیگر ناراضی از این تحول، ممکن است در قالب فشارهای دیپلماتیک، اقدامات اقتصادی یا حتی حمایت از گروه ها و جریان های مخالف توافق بروز پیدا کند. جزییات حقوقی و حاکمیتی راهرو ترامپ نیز هنوز به طور کامل روشن نشده و این امر می تواند در آینده به منبع اختلاف جدیدی تبدیل شود.

در سطح بین المللی، این توافق نماد ورود رسمی و پرقدرت ایالات متحده به قلب قفقاز است و می تواند ساختار امنیتی و اقتصادی منطقه را برای سال ها دگرگون کند.

برای چین، توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان با محوریت و مدیریت آمریکا حامل پیام های چندلایه است. پکن که در سال های اخیر با ابتکار یک کمربند، یک جاده در پی تقویت مسیرهای زمینی و دریایی خود بوده، قفقاز جنوبی را به عنوان یکی از گره های راهبردی اتصال چین به اروپا از طریق آسیای مرکزی و دریای سیاه می بیند. ایجاد راهرو ترامپ با پشتوانه سیاسی و اقتصادی واشنگتن، به معنای ورود یک مسیر ترانزیتی مهم به حوزه نفوذ آمریکاست و می تواند بخشی از ظرفیت بالقوه چین برای توسعه مسیرهای تحت کنترل یا نفوذ خود را محدود کند.

این امر احتمالا پکن را وادار خواهد کرد تا از یک سو روابط اقتصادی و سرمایه گذاری در قفقاز جنوبی را شتاب دهد تا جای پای خود را تثبیت کند و از سوی دیگر، همکاری با روسیه و ایران را برای ایجاد مسیرهای موازی و خارج از کنترل آمریکا تقویت کند. چنین شرایطی ممکن است رقابت ترانزیتی و ژئوپلیتیک در منطقه را به شکل محسوسی افزایش دهد.

برای ایران، این رویداد زنگ خطری جدی است. اگر تهران نتواند مسیرهای جایگزین ترانزیتی از مسیر خود ارائه دهد، احتمال تضعیف موقعیت کشور به عنوان گذرگاه راهبردی منطقه بسیار بالاست. برای روسیه نیز این پیام را دارد که حتی در حوزه نفوذ سنتی خود، در برابر ورود بازیگران رقیب مصونیت ندارد.

این تحلیل را هم باید در نظر گرفت که احتمالا آمریکا و روسیه در حال شکل دهی توافقی پشت پرده هستند که می تواند به طور همزمان بحران اوکراین و معادلات ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی را تحت تاثیر قرار دهد. بر اساس این گزارش ها، ولادیمیر پوتین، رییس جمهور روسیه، در ازای واگذاری مناطق لوهانسک و دونتسک توسط اوکراین، با آتش بس کامل موافقت کرده و طرحی دومرحله ای برای تثبیت خطوط مقدم و تدوین توافق صلح نهایی با میانجیگری دونالد ترامپ ارائه داده است.

این تحولات را می توان نشانه ای از یک معامله بزرگ تر دانست: آمریکا با پذیرش برخی خواسته های روسیه در اوکراین، مانند کنترل مناطق شرقی، در ازای کاهش نفوذ مسکو در قفقاز و تقویت حضور خود در این منطقه استراتژیک، به دنبال بازتعریف نظم منطقه ای است. این روند نشان دهنده پیچیدگی های دیپلماسی پشت پرده و تلاش قدرت های بزرگ برای بازنویسی قواعد بازی در مناطق حساس جهان است.

در نهایت، توافق صلح بین آذربایجان و ارمنستان به میانجیگری ترامپ را باید نقطه مهمی در بازمعماری سیاسی و اقتصادی قفقاز جنوبی دانست. این توافق نه تنها می تواند صفحه ای تازه در روابط دو کشور بگشاید، بلکه با ایجاد مسیرهای جدید همکاری و رقابت، کل معادلات منطقه ای را بازتعریف خواهد کرد.

بااین حال، موفقیت نهایی آن در گرو مدیریت منافع بازیگران خارجی و ترجمه وعده های اقتصادی به پروژه های واقعی است. آینده نشان خواهد داد که آیا راهرو ترامپ به مسیری پایدار برای صلح و شکوفایی بدل می شود یا در نهایت به سرنوشت بسیاری از توافقات پیشین دچار خواهد شد؛ یعنی تنها آورده آن نمایش تبلیغاتی ترامپ در مسیر دریافت جایزه صلح نوبل خواهد ماند و به فصلی کوتاه مدت در تاریخ پرتنش قفقاز محدود خواهد شد، یا شاید هم یک توافق واقعی باشد.