در آستانه چهارمین سالگرد سلطه دوباره طالبان بر افغانستان، گزارش های میدانی رسیده به فعالان زن افغانستانی از فاجعه پرده برمی دارد: زنان بازگردانده شده از ایران، حتی در همان نخستین ایستگاه ورود به افغانستان، قربانی ازدواج های اجباری با نیروهای طالبان شده اند. زنانی بی پناه، جداشده از خانواده، بدون خانه، کار یا پشتوانه ای، در سرزمینی که یا هیچ گاه ندیده اند یا از آن گریخته بودند.

به گزارش هم میهن، حالا بسیاری از زنانی که چهار سال پیش از ترس طالبان به ایران پناه آوردند یا در ایران به دنیا آمده و بزرگ شده بودند، باید برگردند و در سرزمین آبا و اجدادی شان، هیچ ندارند. مثل مریم ، سومن ، معصومه (ها) ، آنجلا و وجیهه ؛ زنانی که از ایران ردمرز شده و حالا در کابل، هرات و مزارشریف اند و از رنج دوباره زن زیستن در افغانستان می گویند و بیشترشان حرف شان را با این جمله تمام می کنند: کاش بشود برگردم ایران.

هلن فرمان ، زهرا موسوی و مزدا مهرگان سه فعال زن افغانستانی که برای بهبود وضعیت زنان افغانستانی ردمرز شده تلاش می کنند، می گویند که بسیاری از این زنان با اجبار پلیس ایران، دستگیر و همراه با تحقیر و اهانت، اخراج شده اند. بعضی از زنان و حتی کودکان با بی توجهی تمام، از خانواده هایشان جدا و به صورت تنها به افغانستان ردمرز شده اند.

نزدیک پنج هزار کودک افغانستانی تنها، به افغانستان ردمرز شدند و این آن ها را در معرض بروز خشونت های بیشتر قرار خواهد داد. این فعالان می گویند محرومیت از تحصیل، بیکاری، ازدواج های اجباری، خشونت خانگی، تجاوز، قتل های منتسب به ناموس و خودسوزی نتیجه بازگرداندن این زنان به افغانستان است و از ازدواج اجباری زنان با نیروهای طالبان، از آتش زدن خود، از دخترانی که خودکشی می کنند یا در سکوت به مردگانی متحرک بدل می شوند در مناطق مختلف افغانستان خبر می دهند.

زهرا موسوی از موارد متعددی می گوید که دختران، درست در لحظه عبور از مرز، به خانواده هایی تحویل داده شده اند که آنان را در ازای زنده ماندن، به عقد طالبان درآورده اند. بسیاری از بازگردانده شدگان ازجمله زنان باردار یا دارای نیازهای درمانی، پس از ورود به افغانستان، حتی به مراقبت های اولیه بهداشتی دسترسی ندارند و این به گفته این فعالان، یک بحران انسانی است.

مریم بخشی یکی از زنان ردمرز شده است و از 20 روز پیش که از ایران به افغانستان برگشته و در شهرش هرات ، گوشه اتاقی شش متری حسرت روزهای گذشته را می خورد، به چشم خودش دیده که طالبان دست دخترها را از بازار گرفته و کشان کشان با خودشان می بردند؛ دخترهایی که از کلاس درس انگلیسی ای برمی گشتند که زیرزمینی به پا کرده بودند و ماسک و برقع، زده بودند تا دستگیر نشوند اما گیر افتادند.

در گوشه ای از کابل، در منطقه ای به نام زورآباد، زنی زندگی می کند که هنوز هم ذهن و دل اش در کوچه پس کوچه های شهر قدس تهران جا مانده است. زنی 31ساله از ولایت کاپیسا که بیشتر سال های عمرش را نه در افغانستان، که در مهاجرت گذرانده است.

سومن حمیدی در سه سالگی همراه خانواده اش به ایران رفت و دوران مدرسه اش را همان جا گذراند اما سال 1391، پس از فوت پدربزرگش، ناچار به بازگشت به افغانستان شد. بازگشتی که 11 سال طول کشید و سرانجام هم به بن بست ختم شد. او از حال و روز این هجرت می گوید؛ هجرتی که برایش شبیه سقوط بوده: من و مادرم، هردو زن سرپرست بودیم. پدرم هم پیر و ناتوان بود. با وخیم شدن شرایط امنیتی و اقتصادی، چاره ای جز مهاجرت دوباره نمانده بود.

این بار هم ایران مقصد بود. اما در سایه حاکمیت طالبان، بازگشت او با بیم مضاعفی همراه بود. همسر سابق اش عکاس ریاست جمهوری بوده و خودش هم در حرفه عکاسی فعالیت می کرده است. شرایطی که او و خانواده اش را از نظر امنیتی در معرض خطر قرار می داد. به همین دلیل با ویزای توریستی به ایران رفتند و در شهر قدس ساکن شدند. با پایان مهلت ویزا و توانایینداشتن در تمدید آن، اقامت او و خانواده اش غیرقانونی تلقی شد. وقتی فشارها زیاد شد، برای دریافت راه حل به دفتر امور اتباع مراجعه کردند؛ پاسخی که شنیدند ساده و تلخ بود: همه باید اخراج شوند.

خروج از ایران هم به آسانی ممکن نبود. نبودنسرپرست مرد، وجود یک کودک بیمار و ترس از اردوگاه های مهاجران باعث شد که خانواده با پرداخت هزینه ای سنگین برایشان - حدود 12 میلیون تومان- یک راننده را برای انتقال مستقیم تا مرز اجاره کنند. با کمترین امکانات، چند پتو و کمی دارو راهی شدند. کودک پنج ساله اما هنوز بیمار بود و سرفه می کرد: در تمام مسیر در آغوشم بود که اذیت نشود.

در مرز، کمک های کمی مثل کمی غذا وجود داشت و دو هزار افغانستانی و ماشین هایی برای انتقال رایگان تا کابل. اما مقصدبرای سومن کجا بود؟ در کشور آبا و اجدادی اش چه چیزی انتظارش را می کشید؟ : فقط فقر و بی پناهی. او و خانواده اش بعد از ورود به افغانستان، به خانه خاله پیر سومن، در یک منطقهاطراف کابل رفتند: چون نه مسکن و نه وسیله ای داشتیم. آن خانه هم درست وسط یک منطقه فاضلاب بود. نه جایی برای رفتنداشتیم و نه وسیله ای، جز چند دست لباس.

پایشان را در خانه ای قدیمی و بدون آب گذاشتند، در محله ای پایین شهر کابل با نام زورآباد. اجاره خانه 10 هزار افغانی در ماه بود، بدون هیچ منبع درآمدی. سومن می گوید، زندگی برای زنانچ در افغانستان فعلی، چیزی شبیه خفگی است: اجازه تحصیل، کار یا حتی تردد آزادانه ندارند. بدون محرم، بسیاری از مکان ها ورود ممنوع است. خانه نمی دهند، کار نمی دهند. من فقط می خواهم پسرم را در آرامش بزرگ کنم، مادری باشم که بعدها باعث افتخارش باشم. اما اینجا هیچ چیز در اختیار ما نیست. حتی آب آشامیدنی را باید از تانکرها بخریم.

برای او، بازگشت از ایران به افغانستان تجربه ای بود شبیه سقوط. نه به دلیل یک کشور خاص، که به دلیل شرایطی که هیچ چیز در آن دست خودش نبود. سومن در پاسخ به این سؤال که آیا باز هم به ایران برمی گردد؟ می گوید: اگر ممکن باشد، حتماً. چون دست کم بخشی از نگرانی های بزرگ اینجا را ندارم. الان همه وجودم سرشار از ترس، ناامیدی و ناامنی است. ای کاش مرزها وجود نداشتند.

اسم خودش را گذاشته: آنجلا ؛ او که حالا 30ساله و متولد ولسوالی بهسود ولایت میدان وردک است، شش ماه پیش تنها به ایران پا گذاشت و پیش از اینکه طالبان دوباره خیمه حمکرانی شان را بر افغانستان پهن کنند، در یک شفاخانه کار می کرد. اما آن ها آمدند و دیگر زنان نباید کار می کردند، نباید درس می خواندند، نباید در خیابان به تنهایی راه می رفتند. یکی از طالبان آنجلا را در شفاخانه شناسایی کرد و راپورت اش را داد، خانه نشین شد و بالاخره شش ماه پیش، تنها و ترس خورده وسایل اش را ریخت در یک ساک کوچک و راهی ایران شد.

در تهران، منطقه قلعه حسن خان، زندگی و کار کرد تا 18 روز پیش که آمدند سراغ اش و پس آمدم به افغانستان، در کابل. آنجلا می گوید که حالا در کابل، هم ماسک می زند، هم عینک که یک وقت نکند طالبان اذیت اش کنند: خیلی ترس خورده و ناامیدم. امیدم را در همان ایران گذاشتم و آمدم. او بیش از دو سال در تهران، در محله قلعه نو زندگی و کار کرد.

خانه فامیل ها پناهش بود، اما عملاً تنها بود و خانواده اش در افغانستان. آنجلا می گوید، در روزهای آخر اقامت اش در ایران، با تبعیض و بی مهری های آشکاری روبه رو شده: یک راننده اسنپ گفت به خاطر شما ترور شدیم، شما جاسوس اسراییل هستید. گفتم ما کاری نکردیم، ما فقط زندگی می کنیم. یک بار در نانوایی بودم و زنی که نان زیادی می خرید، به جمعیت می گفت: می خرم که به افغان ها نرسد، آن ها کشورمان را اشغال کرده اند.

آنجلا 18 روز پیش، بدون پس انداز و تنها با فروش یک جفت گوشواره برای پرداخت کرایه راه، مجبور شد به افغانستان برگردد. خانه فعلی او و خانواده اش کرایه ای است. بسیاری از فامیل هایشان ردمرز شده و حتی خانه ای برای اجاره پیدا نکرده اند و شب ها بین خانه های مختلف آواره اند. افزایش بازگشت مهاجران از ایران و پاکستان باعث شده پیدا کردن مسکن دشوار و خدماتی مانند آب و برق محدود شود.

آنجلا شرایط زنان را در افغانستان بدتر از جهنم توصیف می کند: درس که نمی شود خواند، بیرون رفتن با ترس همراه است، محدودیت ها از اوج هم گذشته. باید همیشه برقع یا ماسک بپوشی. حتی تفریح کوتاه با خانواده در فضای سبز هم با دخالت طالبان قطع می شود. یک بار با اعضای فامیلم در فضای سبزی نشسته بودیم، آمدند و گفتند زن ها حق ندارند اینجا بنشینند، گفتند دیگر تکرار نکنید.

او می گوید محدودیت ها تنها به جامعه ختم نمی شود: در خانه هم تحت فشارم. مادرم اجازه بیرون رفتن نمی دهد، اما مجبورم پنهانی دنبال کار بگردم. پدر و برادرم مریض اند، هزینه زندگی را باید چطور تأمین کنم؟ من یگانه امید خانواده ام. آنجلا مدام در ترس دستگیری توسط طالبان زندگی می کند: به محض دیدن یک طالب، قلبم می ریزد. اگر مرا بگیرند، نه کسی را دارم که حمایتم کند، نه پولی برای آزادی ام داریم. خودکشی بهتر از افتادن به دست طالبان است.

آنجلا می گوید اگر شرایط بدتر شود، ناچار است هرطور شده دوباره از افغانستان خارج شود: اگر کسی صدای من را می شنود، می خواهم بگویم تا حدی که می توانید زنان را از ایران به افغانستان برنگردانید. اینجا جای زندگی برای زنان نیست.

مریم از 20 روز پیش که از ایران به افغانستان برگشته و در شهرش هرات ، گوشه اتاقی شش متری حسرت روزهای گذشته را می خورد، به چشم خودش دیده که طالب ها دست دخترها را از بازار گرفته و کشان کشان با خودشان می بردند؛ دخترهایی که از کلاس درس انگلیسی ای برمی گشتند که زیرزمینی به پا کرده بودند و ماسک و برقع، زده بودند تا دستگیر نشوند اما گیر افتادند.

مریم بخشی ، 39 ساله، اهل هرات افغانستان است؛ اما تولد و بیشتر زندگی اش در ایران گذشته و حالا به هم میهن از کوچ دوباره به سرزمین مادری اش می گوید. برای مریم این روزها خیلی سخت گذشته. او می گوید: ایران وطنم بود. من را از وطنم بیرون کردند. او سال ها پیش، برای مدتی به افغانستان برگشته و همان جا ازدواج کرده است اما با شوهرش دوباره به ایران برگشته و 15 سال و شش ماه در مشهد زندگی کرده است.

مریم و خانواده اش در محله مهرآباد مشهد ساکن بودند و یک دختر و یک پسر دارد. اقامت آن ها ابتدا با پاسپورت بود، اما بعد برگه سرشماری دریافت کردند که هر چندوقت یک بار باید تمدید می شد؛ تمدیدی که گاهی انجام می شد و گاهی نه و مشکل اصلی از جایی شروع شد که صاحبخانه تهدیدشان کرد: خانه ما رهن کامل بود، 300 میلیون تومان. گفت اگر بروید، پول تان را می دهم، اگر نروید، دیگر پولی پس نمی دهم. این فشار مالی باعث شد مریم و خانواده اش مجبور به گرفتن برگه خروج و تحویل برگه سرشماری به دفتر کفالت شوند. مریم حتی به دفتر کفالت مراجعه و شرایط ویژه همسرش را توضیح داد؛ مردی که در زمان حکمرانی طالبان، مجروح شده و یک دست اش را از دست داده بود. اما پاسخ روشن بود: به ما ربطی ندارد، باید بروید.

با وجود اینکه خروج شان اختیاری ثبت شد، اما واقعیت این بود که این تصمیم تحت فشار گرفته شده بود. بازگشت برای مریم اصلاً آسان نبوده: من در ایران به دنیا آمده بودم، بچه هایم در ایران بزرگ شده بودند. وقتی به مرز رسیدیم، حس می کردم از وطن واقعی ام بیرون می شوم. او از روزهای مشهد با احترام یاد می کند: همسایه ها، به ویژه زنان ایرانی، با ما رفتار خوبی داشتند. هیچ مشکلی با آن ها نداشتم.

آن ها 20 روز است که به افغانستان برگشته اند: در یک اتاق سه در چهار در گوشه حیاط، بدون آشپزخانه، با حمام و دستشویی مشترک زندگی می کنیم. شوهرم حتی جرأت ندارد راحت بیرون برود، چون می ترسد طالبان یا آشنایی از گذشته او را بشناسد. حالا تنها آرزوی او، بازگشت به ایران است.

کاش اگر هم قرار بود بمیرم، در ایران می مردم. این اولین جمله ای است که معصومه ، 25ساله و اهل مزارشریف افغانستان، می گوید؛ او هفت سال ونیم همراه خانواده اش در شهر قم زندگی کرد؛ خانه دار بود و روزهایش آرام و ساده می گذشت. اما دوماه پیش، با نامه خروج که مسئولان توصیه کرده بودند، همراه خانواده اش به افغانستان برگشت. او و خانواده اش در خانه ای ساکن شده اند اما درآمد؟ هیچ.

بازگشت به مزارشریف، برای او به معنای آغاز فصلی پر از حسرت بود: ایرانی ها از اینکه افغان ها را بیرون کردند، خوشحال اند. اما افغانستان اصلاً به درد نمی خورد. وضعیت زنان خراب است، باید نان بپزیم و هیچ امکاناتی نیست.

او از برخورد بعضی از زنان ایرانی هم خاطره خوشی ندارد: تحقیر می کردند، می گفتند سگ افغان. بخشی از خانواده معصومه همچنان در ایران مانده اند، اما او در افغانستان با ترس و استرس روزگار می گذراند: نه پول داریم، نه کار. تپش قلبم شدید شده، ولی چون دست مان خالی است نمی توانم دکتر بروم. معصومه پایان حرفش را با یک آرزو تمام می کند: کاش اتفاقی بیفتد که برگردم ایران.

معصومه کریمی ، 27ساله به همراه پنج خواهرش در تهران به دنیا آمد، در شهر قدس زندگی کرد و هنوز هم وقتی به مسیر زندگی اش نگاه می کند، خودش را میان دو سرزمین و دو تصمیم سخت می بیند. خانواده معصومه اولین بار در سال 1385 به افغانستان برگشتند و تا سال 1400 آنجا ماندند. او قرار بود تحصیلاتش را در رشته مامایی در افغانستان به پایان برساند اما بعد از روی کار آمدن طالبان، دانشگاه ها بسته شد و ناچار دوباره به ایران مهاجرت کردند.

او از امیدش به ادامه تحصیل در ایران می گوید. از اینکه دلیل مهاجرت دوباره او و خانواده اش به افغانستان، رفتن خواهرش به آلمان بوده تا آن ها هم بتوانند به او بپیوندند اما همان سال همه سفارت ها در افغانستان بسته شد و دوباره به ایران بازگشتند.

معصومه در ایران به بچه های مهاجر درس می داد؛ بچه هایی که بیشترشان کودکان کار بودند. وقتی دوباره تصمیم گرفتند به افغانستان برگردند، طالبان نه تنها دانشگاه ها را بسته بود بلکه محدودیت های شدید برای حضور زنان در جامعه وضع کرده بود: تصمیم گرفتیم مدتی بمانیم شاید دیدگاه طالبان درباره زنان تغییر کند، اما تغییری رخ نداد و تا امروز هم پابرجاست.

دوباره که تصمیم گرفتیم برگردیم، طالبان آرایشگاه های زنانه را تعطیل کرد. درحالی که آرایشگری شغل دوم ما بود و با آن باید هزینه تحصیل و خانواده را بدهیم و به همین دلیل، مجبور شدیم از تصمیم مان منصرف شویم و در ایران بمانیم، اما کم کم آرایشگاه ها باز شدند، با این شرط که در یک ساختمان مسکونی کار کنیم. زمانی که جنگ ایران و اسراییل آغاز شد، تصمیم ما برای بازگشت جدی تر شد.

او حالا یک ماه است که در کابل است. در یک آرایشگاه کار می کند و با دو خواهرش بخشی از خانه را هم به آرایشگاه تبدیل کرده اند. بااین حال می داند که هر روز ممکن است قانونی تغییر کند: همان طور که یک بار گفتند آرایشگاه ها بسته شود. هنوز هم دلهره دارم. انگار افغانستان در چهار سال پیش متوقف شده؛ نه در تحصیل پیشرفتی وجود دارد، نه در ساخت وساز.

معصومه می گوید او و دیگر زنان باید همان حجابی را داشته باشند که دولت می خواهد: اگر آن حجاب را نداشته باشیم، امر به معروف زنان را می برد، حتی اگر پوشش مناسب داشته باشی و ماسک به صورت نزده باشی، حتماً به تو تذکر می دهند. از زمانی که مهاجران از ایران برگشته اند و قانون افغانستان را نمی دانند و با پوششی که به قول خودشان نامناسب است، رفت وآمد می کنند، آن ها را امر به معروف می برد. من نمی توانم با پوششی که خواست خودم است، بیرون بروم.

وجیهه 29ساله است؛ در سال 1400، همراه همسر و دو پسرش به ایران مهاجرت کرد و دلیل اش بیکاری و ناامنی افغانستان بود. در ایران، چهار سال ماند و سه سال اش را در مدرسه ای برای کودکان کار، تدریس کرد. همسرش هم کارگاه کفش داشت اما جنگ ایران و اسراییل ورق را برگرداند. شرایط کار برای همسرش سخت شد و دو ماه بیکار ماندند. همان موقع تصمیم گرفتند پول پیش خانه را بردارند و برگردند افغانستان، هرچند تا ماه چهارم فرصت قانونی داشتند.

او می گوید، بازگشت برایش آسان نبوده: باور می کنید وقتی از مرز خارج می شدم، اشک می ریختم؟ از مرز اسلام قلعه که وارد افغانستان شدیم، یک شبانه روز در اردوگاه ماندیم، بدون آب و غذا. بعد راهی کابل شدیم.

حالا دو هفته است که به کابل رسیده اند. زمینی دارند اما اجازه ساخت وساز نیست و خانه هم پیدا نمی شود. او نگران تحصیل فرزندانش است: در ایران، پسرهایم حتی وقتی مریض بودند، با شوق به مدرسه می رفتند. حالا با این لباس و شرایط اصلاً راضی نیستند. پسرم می گوید: مامان، کاش این یک خواب باشد.

قوانین کابل برای زنان سخت است؛ دختران از کلاس ششم به بعد حق تحصیل ندارند. زنانی که قبلاً کار می کردند، بازنشسته شده اند و پارک ها و اماکن تفریحی برای زنان بسته شده است: اینجا باید مثل بقیه زنان خانه دار بمانم و آشپزی کنم. کار نیست، حتی برای مردها.

افغانستان از سال 1400 تا امروز برای او از این رو به آن رو شده است؛ محدودیت های کاری و اجتماعی بیشتر، نبود نظم قبلی و کاهش فرصت ها برای پیشرفت. بزرگ ترین دغدغه اش آینده فرزندان است. آرزویش این بود که فرزندانش در ایران درس شان را تمام کنند و پیشرفت کنند اما حالا همه این ها را یک خواب می داند.