پنج سال خشک سالی تاریخی، کاهش 43درصدی ظرفیت سدها و ناترازی 26هزارمگاواتی برق، تقاضای فزاینده و سوءمدیریت، بخش تولید به ویژه صنایع آب بَر و انرژی محور مانند فولاد، پتروشیمی، معادن و نیمه رساناها را در آستانه فروپاشی قرار داده است؛ تا جایی که سه روز در هفته، برق واحدهای صنعتی قطع می شود و بحران کمبود انرژی، صنایع را فلج کرده است، بحرانی که با زیان 20 میلیارد دلاری، اقتصاد نحیف ایران را تهدید می کند.

به گزارش شرق، مدیریت منابع آب و برق به عنوان شریان حیاتی صنایع، از سال 2025 به یک چالش جهانی بدل شده است. گزارش سال 2024 شرکت بین المللی خدمات حرفه ای PwC که با آمار نهادهایی مانند آژانس بین المللی انرژی (IEA) و بانک جهانی همخوانی دارد، ارزش بازار جهانی انرژی شامل زنجیره کامل تولید، توزیع و مصرف انرژی را 9.1 تریلیون دلار برآورد کرده است.

همچنین با توجه به روند رشد صنایع آب بَر، پیش بینی می شود تقاضای آب صنعتی تا سال 2030 به 1.9 تریلیون مترمکعب برسد. بخش صنعت، اکنون 30 درصد انرژی و 20 درصد آب شیرین را مصرف می کند. آژانس بین المللی انرژی، پیش بینی می کند با گسترش دیتاسنترها و خودروهای برقی، تقاضای برق صنعتی با رشد سالانه 3.2درصدی تا سال 2030 به 15 هزار تراوات ساعت برسد و منابع آب شیرین نیز با تنها 2.53 درصد آب های سطحی قابل استفاده، به شدت محدود شود. همچنین گزارش سال 2025 سازمان علمی تغییر اقلیم (IPCC) وابسته به سازمان ملل، کاهش 15درصدی بارندگی در مناطق خشک و کمبود منابع آبی صنایع را تأیید می کند. بر اساس این گزارش، انتشار کربن صنایع به 40 درصد کل انتشار جهانی و هدررفت آب در فرایندهای صنعتی به 30 درصد رسیده است.

ایران با ناترازی 26هزار مگاواتی برق و کاهش ظرفیت سدها به 43 درصد، طبق گزارش سال 2024 سازمان EFMEA (نهادی که جریان های زیست محیطی و مدیریت منابع آبی را در ایران پایش و ارزیابی می کند)، گرفتار بحران بی سابقه ای شده است؛ تا جایی که مسعود پزشکیان رییس جمهوری هشدار داد: اگر مصرف آب را مدیریت نکنیم، تا مهر یا آبان سدها خالی می شوند . گزارش 2024 مرکز مطالعات استیمسون، نشان می دهد قطعی برق در تابستان و زمستان، تولید فولاد در استان فارس را به 20 درصد ظرفیت کاهش داده و زیان 20 میلیارد دلاری به صنایع تحمیل کرده است.

صنایع آب بَر برای خنک سازی و تولید انرژی به آب وابسته اند. نَشت و افت فشار آب، مصرف انرژی را 25 درصد افزایش داده و قطع برق، پمپاژ آب را نیز مختل کرده است. گزارش ها نشان می دهد توقف تولید در 50 درصد کارخانه های کوچک در فارس، توان عملیاتی را به 20 درصد رسانده است. محمدحسین دیدبان، کارشناس انرژی هشدار می دهد: کسری 32 هزار مگاواتی برق، 45 درصد شبکه را فلج کرده و تهدیدی برای امنیت ملی است . روزنامه جوان نیز تأیید کرد: خاموشی ها به بحرانی اساسی برای اقتصاد و صنعت تبدیل شد .

به گفته یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، کشاورزی با مصرف 80 درصدی آب، بیشترین ضربه را دیده است . استخراج رمزارزها به ویژه بیت کوین نیز به یکی از عوامل تشدید ناترازی برق تبدیل شده است. برآوردهای رسمی نشان می دهد مزارع ماینینگ مجاز در مجموع حدود 600 مگاوات برق مصرف می کنند؛ رقمی معادل مصرف برق چند شهر کوچک! با احتساب مزارع غیرمجاز، این رقم می تواند به بیش از هزار مگاوات نیز برسد.

تجربه کشورهای پیشرفته در استفاده از نوآوری، به ویژه فناوری های مبتنی بر اقتصاد چرخه ای (Circular Economy)، می تواند الگوی مصرف مناسبی برای صنایع ایران باشد.

طبق تازه ترین گزارش سازمان بین المللی WEF(World Economic Forum)، با این مدل اقتصاد انرژی، می توان 20 درصد از هزینه های تولید کاست و فرایند بازیافت آب را در مسیر پایدار قرار داد. سنگاپور با سیستم چهارشاخه (Four National Taps) 1. جمع آوری باران از مخازن هفده گانه 2. بازیافت پساب (NEWater) 3. تصفیه آب شهری و 4. واردات محدود، بحران آب را مهار کرده است. به گزارش سازمان خدمات عمومی سنگاپور (PUB) با حسگرهای IoT، نَشت آب 30 و مصرف آب صنعتی 60 درصد کاهش یافته است. آلمان نیز در سال گذشته با یک سیاست جامع و بلندپروازانه موسوم به Energiewende، بیش از 50 درصد برق مورد نیاز را از منابع تجدیدپذیر پایدار و کم کربن تأمین کرده است. شبکه هوشمند زیمنس، هدررفت برق را به چهار درصد رساند و سیستم های بازیافت آب در کارخانه BMW، مصرف را تا 40 درصد کاهش داد.

همچنین استانداردهای ایزو 14001 تا 50 درصد از مصرف انرژی تصفیه خانه ها کاست. دانمارک با تولید 56 درصد برق بادی، هزینه تولید را به 30 دلار بر مگاوات ساعت رسانده است. حسگرهای IoT نیز نَشت آب را تا 25 درصد کاهش داده و موجب تقویت پایداری صنعتی شده اند. ژاپن با ایجاد سیستم های هوشمند، مصرف انرژی صنایع را 15 درصد کاهش داده است. فناوری بازیافت آب شرکت میتسوبیشی شیمی کال (MCAS)، 50 درصد آب صنعتی را بازچرخانی می کند. همچنین سرمایه گذاری 200 میلیارد دلاری در هیدروژن سبز، وابستگی به سوخت فسیلی را در این کشور کاهش داده است. به باور بسیاری از کارشناسان، با توسعه و گسترش فناوری های نوین و سیاست گذاری های هوشمند، مصرف آب را می توان بین 30 تا 40 درصد و وابستگی به شبکه برق را تا 25 درصد کاهش داد. بدون استفاده از تجارب کشورهای پیشرو و اجرای مجموعه ای از اصلاحات و برنامه های فوری، زیان های چند ده میلیارد دلاری و تعطیلی صنایع همچنان تداوم خواهد یافت و آینده ای غیرقابل جبران در انتظار است.

1- دیجیتال سازی و هوش مصنوعی: هوش مصنوعی و دوقلوهای دیجیتال، مصرف آب و برق را متحول کرده است. تازه ترین گزارش Deloitte (یکی از چهار مؤسسه بزرگ حسابرسی و مشاوره مدیریتی جهان)، نشان می دهد هوش مصنوعی 25 درصد مصرف انرژی در صنایع را کاهش داد. به عنوان مثال شرکت BHP یکی از بزرگ ترین شرکت های معدنی و منابع طبیعی جهان، با استفاده از این فناوری، هزینه های بهینه سازی انرژی در معادن را 15 درصد پایین آورد. اتریش از سیستم های DSS (سامانه پشتیبان تصمیم گیری) و EMPC (کنترل پیش بین مدل محور انرژی)، برای زمان بندی هوشمند پمپاژ آب استفاده می کند. با این مدل نیز می توان 20 درصد در هزینه های انرژی صرفه جویی کرد. این سامانه ها با تحلیل داده های لحظه ای مصرف و هزینه انرژی، پمپاژ را به زمان هایی با کمترین نرخ مصرف برق منتقل می کنند.

2- سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر: سرمایه گذاری در نیروگاه های خورشیدی شناور و بادی، با هدف تأمین 10 درصد برق صنعتی تا 2030، به طور قطع ناترازی را کاهش می دهد. طبق گزارش آژانس بین المللی انرژی، تولید برق بادی و خورشیدی در سال 2024 به 12 درصد برق جهانی رسید؛ همچنین با به کارگیری باتری های لیتیوم-یون، پایداری شبکه ها ارتقا یافت. به عنوان مثال، مدل پروژه های خورشیدی شناور در ژاپن، تا حد زیادی ناترازی را کاهش داده است. در ایران، تنها یک درصد تولید برق با انرژی تجدیدپذیر تأمین می شود.

3- گسترش فناوری ZLD: سیستم های ZLD (تخلیه صفر مایع) که نوعی فناوری پیشرفته در مدیریت پساب صنعتی است، با هدف حذف کامل تخلیه مایعات آلوده به محیط زیست طراحی شده است. این فناوری با بازیافت 90 درصد پساب صنعتی اروپا در صنایع پتروشیمی و فولاد، وابستگی به منابع جدید آبی را 40 درصد کاهش داد. با حسگرهای IoT نیز می توان تا 30 درصد از نَشت آب جلوگیری کرد.

4- راه اندازی سامانه ارزیابی مصرف آب و برق: نظیر آنچه آلمان از سامانه های IoT و داده کاوی، برای پایش مصرف در صنایع استفاده کرد، می توان الگوهای مصرف را در ایران شفاف کرد. تعیین KPI (شاخص های کلیدی عملکرد) نیز برای کاهش 30 درصد مصرف آب و برق ضروری است. این شاخص ها باید دقیق، قابل اندازه گیری، هدفمند و دارای بازه زمانی مشخص باشد.

5- اصلاح سیاست ها و رویه ها: لغو مجوز چاه های غیرمجاز، اصلاح قیمت گذاری با تعرفه های پله ای و تشویق صنایع کم آب بَر، مصرف آب را کاهش می دهد. حفر چاه های غیرمجاز و اجرای پروژه های انتقال آب، مانند طرح کرون در خوزستان، منابع و اکوسیستم را تخریب کرده است. این طرح جنجالی قرار است آب را از حوضه های کارون و دز به مناطق مرکزی ایران انتقال دهد.

6- آموزش عمومی: کمپین های رسانه ای هدفمند، مانند تجربه موفق سنگاپور در دهه اخیر، نقش مؤثری در تغییر الگوهای مصرف انرژی ایفا کرده اند. دولت سنگاپور با استفاده از رسانه های سنتی و دیجیتال، آگاهی عمومی درباره اهمیت صرفه جویی در مصرف آب و برق را افزایش داد و الگوهای رفتاری شهروندان را به صورت پایدار تغییر داد. این کمپین ها با ارائه مشوق های مالی، نمایش پیام های آموزشی خلاقانه و مشارکت نهادهای محلی، به کاهش ملموس مصرف منجر شدند. در ایران نیز، طراحی و اجرای چنین کمپین هایی با هدف کاهش مصرف خانگی و صنعتی می تواند بخشی از راه حل ناترازی انرژی باشد. اثرگذاری این اقدامات در گرو تداوم، انسجام پیام رسانی و بهره گیری از اعتماد عمومی است.

7- تأسیس نهاد تنظیم گر: ایجاد سازمان مستقل با سیاست گذاری شفاف، به منظور کاهش دخالت گروه های ذی نفع و جذب سرمایه گذاری های خارجی، بسیار ضروری است. بر اساس آخرین اطلاعات موجود، میزان جذب سرمایه گذاری خارجی در بخش آب و برق ایران تا سال های 2024 و 2025، محدود و فاقد شفافیت کامل بوده است. طبق گزارش رسمی دولت، مجموع سرمایه گذاری خارجی مصوب در دولت گذشته (از 1401 تا اوایل 1404) حدود 8٫2 میلیارد دلار بوده که حدود 5٫5 میلیارد دلار آن در بخش انرژی از جمله برق و گاز سرمایه گذاری شده، اما آمارهای مستقل سازمان ملل (UNCTAD) نشان می دهد سالانه حدود 1٫5 میلیارد دلار سرمایه خارجی جذب شده که بیشتر به قراردادهای مصوب و نه سرمایه گذاری نقدی و عملیاتی مربوط بوده است.

8- نوسازی زیرساخت ها: گزارش 1403 مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، از فرسودگی 70درصدی تجهیزات نیروگاهی ایران حکایت دارد. تلفات 13درصدی شبکه برق و نبود سامانه های هشدار فوری، موجب اختلال در تولید شده است. آلمان با استفاده از شبکه های هوشمند، تلفات را به چهار درصد رسانده است. برآوردها نشان می دهد برای نوسازی زیرساخت های آب و برق ایران به ویژه در بخش تأمین، انتقال و توزیع، سرمایه گذاری قابل توجهی لازم است. در بخش برق برآورد شده، تنها برای رفع کسری حدود 14 تا 26 هزار مگاواتی، حداقل یک میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم در نیروگاه ها، توسعه ظرفیت تولید و ارتقای راندمان نیاز است. بر اساس برآوردهای کلان اقتصادی دولت، برای پشتیبانی رشد نظام مند اقتصاد کشور تا سال 2031، حدود 200 میلیارد دلار سرمایه گذاری در بخش زیرساخت ها (شامل آب، برق، حمل ونقل و ساخت وساز) نیاز است؛ سهم قابل توجهی از این منابع باید به نوسازی زیرساخت های انرژی و آب اختصاص یابد.