امضای سند مشترک میان ارمنستان و آذربایجان با وساطت دونالد ترامپ در کاخ سفید، شرایط موضوع مهم دالان زنگزور را تا حدی دچار تغییرات کرد. اگرچه هنوز قراردادی به امضا نرسیده اما باکو و ایروان به توافق صلح رسیدند که می تواند چارچوبی برای ترتیبات آینده منطقه قفقاز جنوبی باشد.

به گزارش هم میهن، براساس این توافق که به امضای نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، الهام علی اف، رییس جمهور آذربایجان و دونالد ترامپ، رییس جمهور ایالات متحده آمریکا رسید، مسیر مواصلاتی میان سرزمین اصلی آذربایجان با منطقه نخجوان، ترکیه و اروپا با نام مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین المللی (TRIPP) ایجاد خواهد شد. مسیری متشکل از چند محور که به مدت 99 سال اداره آن با ایالات متحده آمریکاست. موضوع زنگزور برای ایران بسیار بااهمیت است.

چراکه می تواند تبعات امنیتی و اقتصادی برای کشور داشته باشد. با این همه اما دو موضع متضاد از سوی مقامات و دستگاه های کشورمان در روزی که گذشت، مشاهده کردیم. نکته جالب آن که وزارت خارجه روسیه هم موضع نرمی نسبت به این توافق نشان داد.

وزارت امور خارجه کشورمان، روز گذشته در بیانیه ای اعلام کرد: جمهوری اسلامی ایران با دقت روندهای جاری در منطقه قفقاز جنوبی را دنبال می کند و با هر دو کشور همسایه، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان، در خصوص این تحولات در ارتباط است. بدون تردید صلح و ثبات در منطقه قفقاز به نفع همه کشورهای منطقه است. جمهوری اسلامی ایران با استقبال از نهایی شدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی می کند.

در عین حال نگرانی خود را از پیامدهای منفی هرگونه مداخله خارجی به هر شیوه و شکلی، به ویژه در مجاورت مرزهای مشترک، که مخل امنیت و ثبات پایدار منطقه باشد ابراز می دارد. جمهوری اسلامی ایران ضمن تاکید بر اتخاذ تدابیر سیاسی، حقوقی و اقتصادی برای تامین حقوق و منافع ملی خود، باور دارد که ایجاد مسیرهای ارتباطی و رفع انسداد شبکه های مواصلاتی زمانی در خدمت ثبات، امنیت و توسعه اقتصادی ملت های منطقه خواهد بود که در چارچوب منافع متقابل، رعایت حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخلات خارجی باشد.

جمهوری اسلامی ایران آماده تداوم همکاری های سازنده و مبتنی بر منافع متقابل با هر دو کشور جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان برای صیانت از صلح و ثبات و توسعه اقتصادی منطقه از طریق همکاری های دوجانبه و منطقه ای، همچون سازوکار 3+3، می باشد. اما ساعتی نگذشته بود که مصاحبه ای از علی اکبر ولایتی، مشاور امور بین الملل مقام رهبری با خبرگزاری تسنیم منتشر شد؛ مصاحبه ای که در بخشی از آن به موضوع زنگزور نیز اشاره شد. بعضی از بخش های این مصاحبه و لحن ولایتی مورد توجه قرار گرفت.

او در بخش آغازین مصاحبه می گوید: مگر قفقاز جنوبی یک منطقه بی صاحب است که ترامپ آن را اجاره کند؟ قفقاز یکی از حساس ترین نقاط جغرافیایی دنیاست و این گذرگاه نه به دالانی در مالکیت ترامپ، بلکه به گورستانی برای مزدوران ترامپ تبدیل خواهد شد. او سپس با تأکید بر مخالفت همیشگی ایران با شکل گیری چیزی به نام کریدور زنگزور، در توضیح دلایل مخالفت ایران تأکید کرد که این کریدور موقعیت ژئوپلیتیک منطقه را تغییر می دهد، مرزها را جابه جا می کند و در راستای تجزیه ارمنستان طراحی شده است. ولایتی همچنین به رزمایش های ایران در منطقه شمال غرب پس از مطرح شدن ساخت این کریدور در سال های گذشته نیز اشاره کرد.

او همچنین گفت: با اجرای این توطئه، امنیت قفقاز جنوبی به خطر می افتد و بر همین اساس، ایران تأکید کرده است که چه با روسیه و چه بدون روسیه، در راستای امنیت قفقاز جنوبی حرکت خواهد کرد و البته معتقدیم که روسیه نیز به لحاظ راهبردی با این کریدور مخالف است.

ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه روز گذشته به این توافق واکنش نشان داد که تحلیلگران آن را واکنشی نرم ارزیابی کردند. این مقام دستگاه دیپلماسی روسیه، با مثبت ارزیابی کردن نشست اخیر واشنگتن و میانجی گری آمریکا گفت: امیدواریم این گام به پیشبرد دستورکار صلح کمک کند، هرچند تا همین اواخر باکو و ایروان تأکید داشتند که گفت وگو را به طور مستقیم و بدون کمک خارجی ترجیح می دهند.

او ضمن یادآوری نقش روسیه در پایان بحران قره باغ و جنگ میان ارمنستان و آذربایجان، بهترین راه حل مشکلات قفقاز جنوبی را یافتن و اجرای تصمیماتی دانست که توسط کشورهای منطقه با حمایت همسایگان مستقیم آن ها یعنی روسیه، ایران و ترکیه اتخاذ شود.

سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه همچنین هشدار داد: ورود بازیگران خارج از منطقه باید به تقویت دستورکار صلح کمک کند و نباید مشکلات و خطوط جدایی جدید ایجاد کند. مایل هستیم از تجربه تلخ مداخله غرب در حل وفصل بحران های خاورمیانه دوری کنیم.

رحمن قهرمانپور، کارشناس مسائل بین الملل درباره تاثیرات این رخداد برای ایران، گفت: این موضوع، یک مسئله تک بعدی نیست. آنچه در واشنگتن بر سر آن تفاهم شد، فراتر از یک کریدور است. مجموعه ای از راه های مواصلاتی خواهد بود. این موضوع را نباید صرفاً از زاویه ژئوپلیتیک نگاه کنیم. نگاه تک بعدی به این موضوع تحلیل دقیقی به ما نمی دهد. زمانی برخی دوستان معتقد بودند که اتصال این خطوط از طریق ژئوپلیتیک امکان پذیر نیست و هیچ وقت وجود ندارد.

الان هم تلاش می کنند موضوع را صرفاً در این حوزه جلوه دهند. آنچه در قفقاز جنوبی رخ می دهد، مجموعه ای از بازی های قدرت های بزرگ یعنی آمریکا، چین، روسیه و قدرت های منطقه ای یعنی ایران، ترکیه و قدرت های قفقاز جنوبی یعنی ارمنستان و آذربایجان است. آنچه امروز به نتیجه رسید، از حدود پنج سال قبل شروع شده بود: افول قدرت روسیه، افزایش نفوذ چین در آسیای مرکزی و قفقاز، تلاش اروپا برای ایجاد کریدور میانی، افزایش قدرت آذربایجان، به قدرت رسیدن جریان طرفدار نزدیکی به غرب در ارمنستان و تحولاتی که در ترکیه رخ داد.

او ادامه داد: اگر بخواهیم از زاویه ایران به موضوع نگاه کنیم، صرفاً با یک بازیگر مثل روسیه یا آمریکا مواجه نیستیم. صحنه ای پیچیده از تعاملات منطقه ای و فرامنطقه ی را می بینیم. در نهایت برآیند اراده خاص و توانایی همه بازیگران به آن نقطه ای رسید که روز جمعه در کاخ سفید شاهدش بودیم. آمریکا از این فضا استفاده کرد و مسئله را به سرانجام رساند. واشنگتن تلاش می کند که از این طریق حضور و نفوذ خود را در قفقاز، آسیای مرکزی و در نهایت کریدور میانی افزایش دهد.

قهرمانپور تاکید کرد: همانطور که می دانید واکنش وزارت خارجه روسیه به این موضوع تند نبود. همانطور که وزارت خارجه ایران به موضوع واکنش تندی نشان نداد. این نشان می دهد که تهران و مسکو هر دو برای این موضوع آماده بودند. خبرهایی هم داشتیم که نشان می داد ارمنی ها طرح چهارراه صلح را پیشتر با ایران، روسیه و ترکیه مطرح کرده بودند.

این کارشناس حوزه بین الملل در پاسخ به این سوال که واکنش ایران به این رخداد چه باید باشد، گفت: قبل از چه باید کرد باید ببینیم چه می توان کرد . وقتی روسیه به عنوان بازیگر اصلی قفقاز جنوبی طی 100 سال گذشته موضع نرمی اتخاذ می کند، به این جمع بندی رسیده که کار زیادی نمی تواند انجام دهد. آنجا بازی یک کشور نیست که بتوان آن را به هم زد. مجموعه ای از تعاملات میان کشورها از آمریکا تا اروپا و چین در این منطقه شکل گرفته که هر کدام از باز شدن این محورهای مواصلاتی منافع دارند. حتی خود روسیه هم در باز شدن این محور منافع دارد و می تواند تحریم های غرب را دور بزند.

ارمنستان به عنوان بازیگر اصلی نهایتاً به این جمع بندی رسید که تصمیم بگیرد. چون پیش از این قادر به تصمیم گیری نبودند. این کشورها به لحاظ حقوق بین الملل حاکمیت دارند، عضو سازمان ملل هستند و هرگونه اظهارنظری که تصمیم های مستقل آن ها را زیر سوال ببرد، به لحاظ حقوقی مناسب نیست. به لحاظ سیاسی هم باعث بی اعتمادی می شود.

روسیه که موضع نرمی اتخاذ کرد، خود عامل آتش بس بین آذربایجان و ارمنستان با توافق 12 ماده ای بود که این کریدور در آن ذکر شده بود. روسیه با کریدور زنگزور مشکلی ندارد، می گوید باید تحت نظر من باشد. در نهایت هم نتوانست ائتلافی برای حل این مشکل پیدا کند. ما هم باید ببینیم چه ائتلافی داریم با کدام ائتلاف می توانیم کار کنیم. وقتی روسیه به تنهایی نمی تواند، دیگر بازیگران منطقه ای هم این توان را ندارند که بازی را به هم بزنند.

قهرمانپور تاکید کرد: ما باید به فکر منافع خودمان باشیم. توان بر هم زدن این بازی بزرگ را نداریم. ما باید تلاش بکنیم که منافع خود را از این تغییرات به دست بیاوریم. اگر مسیر مواصلاتی باز می شود، از آن برای تجارت استفاده کنیم. می خواهیم راه آذربایجان به نخجوان از طریق ایران را همچنان باز نگه داریم و جذاب بماند؟ امتیازاتی بدهیم، تعامل کنیم و از مزایای ناشی از اتفاقات جدید بهره مند شویم. اگر بخواهیم سراغ این برویم که ما در آنجا نفوذ تاریخی و تمدنی داریم و چنین نگاهی داشته باشیم، به افکار عمومی بگوییم آنجا برای ماست و بازیگر هستیم، یک فانتزی بیشتر نیست.

در سیاست بین الملل کار به این صورت جلو نخواهد رفت. هم روسیه و هم ایران برای این کار آماده بودند. اگر هم می توانستند جلوی آن را بگیرند، می گرفتند. پس زمانی که نتوانستند، ما باید از تهدید بیشتر و آسیب دیدن بیشتر منافع خود جلوگیری کنیم. باید دید این تغییرات چه نفعی برای ما دارد. می توانیم با چین، روسیه و ترکیه کار کنیم. با بریتانیا و فرانسه مشکلات کمتری داریم. لذا اگر به قول آقای ولایتی یا دیگران بخواهیم موضوع را امنیتی کنیم، تجربه نشان می دهد این مسیر امنیتی سازی به نتیجه مطلوب نمی رسد.

سیده فاطمه مقیمی، فعال اقتصادی و کارشناس حوزه حمل ونقل، درباره اثرات اقتصادی توافق ارمنستان و آذربایجان، گفت: این موضوع 100 درصد بر ایران تاثیر می گذارد. مسئله کریدور زنگزور یا نام جدید آن یعنی مسیر ترامپ، موضوعی نیست که تازه مطرح شده باشد. امضایی که جمعه در کاخ سفید زده شد، خط قرمزی بود بر تمام حساسیت هایی که در این سال ها نشان داده بودیم. همواره از مسئولین خواستیم که در این موضوع جدی تر باشند. اما تکیه همواره بر موضوع نفت، گاز و معادن بود. در حالی که بحث درآمد ترانزیتی برای کشورمان همیشه مطرح بوده. هرچند در این حوزه از سوی سیستم تصمیم ساز و قانونگذاری با ناکارآمدی مواجه بودیم و از فرصت ها استفاده نکردیم.

قوانین تسهیل کننده برای ارتقاء بخش ترانزیت و اینکه کشورها از مسیر ایران استفاده کنند، وضع نشد. بستر مناسب فراهم نشد. خیلی از بارهایی که می توانست از مسیر ترانزیتی ایران رد شود، تغییر مسیر داد. اما قبلاً صحبت هایی می شد که احساس می کردیم ممکن است با غالب شدن یک تفکر درست، جلوی این اتفاق گرفته شود. اما این اتفاق نیفتاد. ما فقط یک مسیر ترانزیتی را از دست نمی دهیم، موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در حال تغییر است.

به نظرم آنچه برای زنگزور رخ داد، بخشی از بازی بزرگی است که سیستم ترانزیتی ایران را مهار کند. این دالان فقط بحث ترانزیت کالا نیست. با توجه به اینکه بهره برداری و توسعه این مسیر در اختیار آمریکاست، امکان فعالیت بیشتری برای این کشور در مرز شمال غربی ایران فراهم می شود.

او ادامه داد: با یک مثال می توان اهمیت حوزه ترانزیت را نشان داد؛ زمانی که تحریم ها به این شدت نبود مثلاً سال 2010 چیزی حدود 10 میلیون تن کالا از مسیر ترانزیتی ایران عبور کرد. یعنی عددی حدود 7 درصد تولید ناخالص داخلی. اما امروز با شرایطی مواجهیم که ناتو در چند کیلومتری مرز ایران حضور پیدا می کند. بحث فقط رقابت اقتصادی نیست. بحث ایستادن در دروازه شمالی کشور و تغییر جغرافیای این منطقه است.

مقیمی درباره موضوع کنار گذاشتن ایران از کریدورهای بین المللی و رقابت بر سر کریدور شمال به جنوب نیز گفت: فضای رقابت اینگونه است. پروژه ای با این عنوان تعریف شد که حدود 25 سال است قرار بر راه اندازی آن داریم اما موفق نشدیم. مثلاً نتوانستیم یک تکه راه رشت به انزلی را همواره کنیم. از این نمونه ها باز هم داریم. من به عنوان مسئول کریدور از بخش خصوصی، کل این مسیر را بازدید کردم. مسیری که از هند می آمد و از جنوب وارد ایران می شد. به آذربایجان می رفت، تا روسیه ادامه پیدا می کرد و سپس به فنلاند می رسید. بعضی بخش های مهم در ایران از جمله همان بخش رشت تا انزلی، راه اندازی نشد. قوانین تسهیل عبور و مرور ترانزیتی را ایجاد نکردیم. کنترل ها حساب شده نیست. راهی که برای اروپا می رود کنترل نمی شود؟ آیا به هر مرزی که می رسند چندین روز معطل می شوند؟ ما کنترل کننده های متعددی داریم.

در حوزه ترانزیت چند عامل مهم وجود دارد مانند قدرت، سرعت و امنیت. اگر من سرعت نداشته باشم، قیمت قابل رقابت نباشد و امنیت مسیر به خاطر قوانین خلق الساعه با مشکل مواجه شود، معلوم است که این مسیر برای یک تاجر جذاب نیست. به همین دلیل ما نتوانستیم این مسیرها را داشته باشیم و مسیرهای باستانی خود را هم احیا کنیم. این کریدور بیشترین درآمد را برای ایران می توانست داشته باشد. در این مسیرها حلقه ای از زنجیر هستیم اما نتوانستیم نقش خود را خوب ایفا کنیم.

او ادامه داد: نباید از حوزه قفقاز عقب بیفتیم. بحث امنیت مرزی و تعبیه گذرگاه هایی که شرایط برد برد برای طرفین ایجاد کند را باید در دستور کار داشته باشیم. برای طرف های مختلفی که بازیگر هستند، مرزهای ما نباید سکوی پرش رقبا باشد. این اتفاق نباید می افتاد اما رخ داد. سال ها به عنوان بخش خصوصی این موضوعات را گفتیم اما توجهی به آن ها صورت نگرفت.

این فعال اقتصادی درباره تحلیل حذف ایران از کریدورها تاکید کرد: در حال بایکوت کردن ما هستند. بحث بر سر این است که ما باید با نگرش آینده نگری منطقه ای، با تعریف زمینه های همکاری با کشورهای دیگر و منافع مشترک، قدرت بازیگری را افزایش می دادیم. اما این ها را در فرصت سوزی از دست دادیم. صبر می کنیم تا ببینیم واکنش دولتمردان و دولت زنان ما به این موضوع چیست. چون وزیر راه ما خانم هستند. اگر نیاز باشد، شاید بشود راهی برای خروج از این وضعیت از طریق کارشناسی پیدا کرد. راهی که بتوان با ارتقاء وضعیت کریدورها، جایگاه ایران را حفظ کرد.