اهل فرنگ، نگارگری ایرانی را Miniature یا هنر کوچک می نامیدند، گویی این هنر را به مقامی حقیر و خرد تنزل داده بودند؛ اما قریبِ یک قرنِ پیش، مردی به دنیا آمد که با تبحری ویژه و نگاه ژرف خود، این هنر را از آن سایه سار کوچک بیرون کشید و به شکوه و بزرگی اصیل اش بازگرداند، جایگاهی والا و شایسته که همواره سزاوار آن بود.

به گزارش هم میهن، محمود فرشچیان به جهانِ دیگر شد که سرنوشتِ محتومِ هر آدمی همین است و مرگ تنها عدالتِ جهان است بر همه ی آدمیان از شاه و گدا و هنرمند و سفله؛ اما آن چه آدمیان در طولِ زندگی خویش برجای می گذارند، گاه برای همیشه می ماند و گاه آدمی چونان می رود که انگار هیچ گاه در این جهان نزیسته است. در این وانفسا اما بی تردید، فرشچیان راه سنت دیرین نگارگری را استوارانه پی گرفت و همچون خوشنویسانی که به غنای میراث خط فارسی افزودند، به ذخیره ی گران بهای هنر ایرانی، بارِ افزون تری بخشید.

نوآوری های استاد فرشچیان، برخاسته از عمق شناخت او نسبت به ریشه ها و رمز و راز هنر نگارگری، نه تنها دنباله روی صرف سنت نبود؛ بلکه استغنایی بر آن بود؛ استغنایی که به معنای بی نیازی از تقلید و بازتولید صرف شیوه های پیشین و در عین حال احترام به آن ها بود. او با خلق ترکیب بندی های تازه و گسترده تر، پرداخت هایی ظریف و معاصر و به کارگیری رنگ هایی درخشان و موج دار، به این هنر روحی نو بخشید و آن را از قالب محدود خُرد و کوچک رها کرد و به بزرگی ای که شایسته اش بود، رساند.

بدین ترتیب فرشچیان توانست هنر نگارگری را از حاشیه به متن فرهنگ و هنر ایران بازگرداند و آن را به عنوان هنری مستقل، تمام عیار و زنده که می تواند با زبان امروزی سخن بگوید و مخاطب جهانی بیابد، معرفی کند. این هنر اکنون دیگر نه تنها جلوه ای از تصویرسازی ظریف و دقیق نیست، بلکه بیانگر جهان بینی، فلسفه و روح هنر ایرانی در قرن معاصر است؛ هنری که در آن هر خط، هر نقش و هر رنگ، سخن از اصالت و بداعت به زبان تصویری خود دارد.

استاد فرشچیان درواقع میراث دار پیام های فرهنگی و معنوی عمیقی است که در بطن نگارگری ایرانی نهفته مانده بود. او با حفظ این پیام ها و در کنار آن، بسط خلاقیت های فردی، هنر ایرانی را به مرحله ای از بلوغ رساند که توانست در عرصه هنرهای جهانی به دیده احترام و تحسین نگریسته شود. خودش می گفت: همیشه وقتی پشت میز کارم می نشینم احساس می کنم یک جوان نقاش 50-40ساله و مشتاق هستم. گاهی بی وقفه تا سه بعد از نیمه شب کار می کنم. می توانم ادعا کنم من همیشه در خود حال هستم. حال خاصی که هنرمند را به آفرینش دچار می کند.

او از همان سنینِ کودکی، کارِ هنر را آغاز کرد و با نگاهی نوآورانه، نقاشی سنتی ایرانی را به سطحی فراتر بُرد و آثاری خلق کرد که به واسطه ی ترکیب عناصر کلاسیک و تکنیک های مدرن و ارتباط عمیق با ادبیات، شعر و دین، جایگاه ویژه ای در هنر ایران و جهان یافتند و برای همین است که فرشچیان را جدای از یک هنرمندِ برجسته، به عنوان یکی از بزرگ ترین احیاگران هنر نگارگری ایرانی، مربی، مبدع و مدافع اصلی نگارگری می دانند که توانست این هنر را از خطر فراموشی نجات دهد و آن را به عنوان هنری زنده و پویا در جهان معاصر معرفی کند.

معلمِ آغازین اش، پدرش بود که نقش مهمی در هدایت زندگی او به ورطه ی هنر داشت. او بعدتر به کارگاه میرزا آقا امامی و عیسی بهادری رفت. بهره گیری از این اساتید به همراهِ تحصیلاتِ آکادمیک اش در ایران و اروپا، سبب شد تا او بنیان گذارِ مکتب خاص خود در نقاشی ایرانی باشد. مکتبی که همپایه با فرم های کلاسیک، تکنیک های نوین را در جهت توسعه ی نقاشی سنتی به کار گرفته است و ضمن احترام عمیق به ریشه های تاریخی و فرهنگی نقاشی ایرانی که قرن ها بر مبنای مفاهیم اسطوره ای، مذهبی و ادبی شکل گرفته بود، توانست ساختارهای سنتی را بازتعریف کند و نگارگری ایرانی را از سطحی وابسته به ادبیات به هنری مستقل، خودبسنده و جهانی ارتقاء دهد.

آثار فرشچیان ترکیبی از خطوط نرم، روان و پیوسته با ترکیب بندی هایی دقیق و پر از پیچیدگی هایِ هندسیِ دایره وار بود. در تمام طرح هایش بر منحنی ها و مدور بودن تأکید داشت که از نظرش: زندگی در حال چرخش و گردش است و تمام هستی در حال حرکت بر سیری دایره وار است. این خطوط و فرم ها نه تنها نقش های تزیینی و زیباشناسانه داشتند، بلکه حامل نمادها و اشارات معنوی و درونی بودند که اثر را رازآلود می کرد و مخاطب را به تفکری عمیق تر درباره مضامین مذهبی و فلسفی دعوت. رنگ بندی در آثارش نیز به عنوان یکی از برجسته ترین ویژگی ها شناخته می شود؛ رنگ های درخشان، مواج و زنده ای که به صورت لایه لایه و با دقت فراوان به کار رفته است.

او برای این خلقِ آثارش از همه چیز مدد می گرفت: از شعر کلاسیک فارسی، مفاهیم عارفانه، آیات قرآن کریم، حتی متونِ مقدسِ مسیحیان و یهودیان و البته تخیل خلاقانه ی خود. در 33 سالگی تابلوی حضرت موسی (ع) را نقاشی کرد. در 46 سالگی تابلوی عصر عاشورا را به تصویر کشید. در 61 سالگی تابلوی امام زمان (دیدار) را رسم کرد و در 65 سالگی تابلوی مناجات و در 67 سالگی، تابلوی حضرت ابراهیم علیه السلام و نیز در 72 سالگی تابلوی قصه ی یوسف را خلق کرد. در این میان، تابلوهایی نیز برای مولود کعبه، یتیم نوازی حضرت علی (ع)، حضرت علی اصغر (ع)، تابلوی ضامن آهو و اولین پیام (غار حرا) را کشید.

در این سال ها، بسیاری، تابلوهای مذهبی او را حاصلِ دورانِ کنونی می دانستند، درحالی که او حتی در سال هایی که در آمریکا زندگی می کرد، همواره ارادتِ خود را به اهلِ بیت نشان داد و بسیاری از بزرگ ترین آثارش به سال های پیش از انقلاب بازمی گردد.

این آثار هم اکنون بخشی از هویتِ فرهنگی ایرانیان است. یکی از برجسته ترین آثارش (ضامن آهو) در سبک نگارگری ایرانی با تکنیک اکریلیک روی مقوای بدون اسید، به داستان مشهوری از زندگی امام رضا (ع) اشاره دارد؛ داستانی که در آن آهویی به پای حضرت می افتد و امام از شکارچی می خواهد، آهو را رها کند. در این اثر نور به گونه ای ترسیم شده که علاوه بر صورت، در تمام بدن امام رضا (ع) جاری است و خطوط تابلو به سمت حضرت متمایل شده اند، درواقع همه ی خطوط و نقوش تابلو و عناصر آن متوجه ی حضرت است که در سمت راست بالای تابلو در هاله ای از نور قرار دارد. پرسوناژ امام نیز از لحاظ رنگ و فرم، طوری قرار گرفته که در فراز بوده و باقی عناصر در فرود است. این تابلو یکی از شاهکارهای نگارگری مذهبی ایران محسوب می شود.

او سال ها بعد تابلوی ضامن آهو 2 را خلق و آن را هم زمان با ولادت امام رضا (ع) به موزه آستان قدس رضوی اهدا کرد. ارادتِ فرشچیان به هشتمین امامِ شیعیان، تنها به این موارد خلاصه نمی شود. در اوایل دهه 70 بود که طراحی ضریح جدید امام رضا علیه السلام را به او سپردند، اما پیش از این پیشنهاد، دست او آسیب جدی دیده بود.

روایتی که فرشچیان دارد این است که وقتی طراحی ضریح را شروع می کند، به صورت معجزه آسایی دست او که نیاز به جراحی داشته، خوب می شود و دیگر هیچ دردی حس نمی کند. فرشچیان این شفا را لطف الهی و عنایت حضرت می داند. او هیچ صله و دستمزدی برای طراحی ضریح قبول نکرد و حتی تسبیح تزیین شده با سنگ یاقوت احمر را که به رسم تشکر به او داده بودند، به نیت انداختن داخل ضریح پس داد و گفت، وقتی برای امام رضا علیه السلام کار می کنیم، باید چیزی به ایشان بدهیم.

او پنجمین کسی است که در ایران، ضریح امام رضا (ع) را طراحی کرده است. نخستین ضریح در دوره ی شاه طهماسب صفوی، با نقشِ سوره ی هل اتی به خط ثلث طراحی شد و ضریحِ دوم، مرصع فولادی و معروف به ضریح نگین نشان است که با وقفِ شاهرخ، نوه ی نادرشاه افشار طراحی شده بود که دوهزار رقبه ی مربع شکل مزین به یاقوت و زمرد داشت. ضریح سوم، ضریح ساده و فولادی بوده که در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار روی ضریح نگین نشان نصب شد. ضریح چهارم، معروف به ضریح طلا و نقره یا شیر و شکر در سال 1338 ه. ش ساخته شده که بعد از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شد. این ضریح دارای 14دهانه به نیت 14معصوم بود که در جریان بمب گذاری سال 1375 دچار آسیب های شدیدی شد.

اما پس از طراحی ضریحِ کنونی، استاد خدازاده ی اصفهانی کارِ قلم زنی آن را برعهده گرفت و ساخت اش هفت سال به طول انجامید. فرشچیان، در طراحی این ضریح، تکیه بر اسماء الله داشته و عناصرِ هنر ایرانی به شکلِ کامل در آن دیده می شود. در چهار طرف آن، جمعاً 14 محراب وجود دارد، نقطه ی عطف این 14محراب، قسمت فوقانی قوس اصلی محراب است که به کلمه ی جلاله ی الله ختم می شود. علاوه بر آن طراحی تمام گل ها و برگ ها براساس دو عدد پنج (نماد پنج تن) و هشت (یادآور امام هشتم) است. یا ارحم الراحمین ، یا اکرم الاکرمین ، یا اسمع السامعین ، یا قاضی الحاجات و… نیز در این طراحی به کار رفته است.

فرشچیان در تابلوی پنجمین روز آفرینش نیز از نگارگری با تکنیکِ اکریلیک بهره بُرده و آن را براساس آیات متعدد قرآن درباره ی شش روز آفرینش جهان طراحی کرده و پرندگان رنگارنگ در آسمان و ماهی ها در دریای تلاطم را به تصویر درآورده که می توان آن را ترکیبی از واقعیت و خیال دانست.

شمس و مولانا دیگر اثرِ شاخصِ فرشچیان است که هم اکنون در کاخ سعدآباد نگهداری می شود. این تابلو با الهام از شعر معروف از دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست شکل گرفته و تلاش دارد رابطه معنوی مولانا و شمس تبریزی را به تصویر بکشد. در این اثر، سر شمس به صورت خورشیدی و جهان گیر طراحی شده و مولانا روی کره زمین نقش شده است. این تابلو با هدف مقابله با تلاش برخی کشورها برای مصادره ی هویت فرهنگی و ادبی این دو شخصیتِ بزرگ خلق شده و در سال نام گذاری جهانی به نام مولانا توسط یونسکو، رونمایی و به نمایش درآمد.

اما نمی توان از آثارِ فرشچیان گفت و از عصر عاشورا نگفت. تابلویی که روایت غم انگیزی از وقایع عاشوراست که به صورت نمادین و بدون نمایش چهره ها، رنج و اندوه بازماندگان را نشان می دهد. زنانی در کنار اسب بدون سوار در میدان جنگ، گریه می کنند و نشانه هایی از مصیبت و شهادت امام حسین (ع) و همراهانش دیده می شود. هنرمند در این اثر با استفاده از رنگ های ملایم، فضایی معنوی و متأثرکننده خلق کرده است و می توان ترکیب رنگ ارغوانی به جای رنگ سیاه در چادرهای زنان را نماد معنویت و سکوتی مقدس قلمداد کرد. خطوط سیاه و سفید اثر، مدوّر بودن کلّ طرح و ختم شدن تمام خطوط طرح به وجود مقدس حضرت زینب سلام الله علی ها از ویژگی های این اثر است.

او این اثر را سه سال پیش از انقلاب و زمانی که توصیه ی مادرش برای روضه رفتن را شنید، بدون هیچ پیش زمینه ای خلق کرد. او بعدها در روایت هایش از کشیدن این اثر عظیم گفت که این تابلو بدون هیچ تغییری همان طور که در ابتدا کشیده شده، باقی مانده است و حتی پس از سال ها، اگر دوباره آن را می کشید، به همین شکل در می آمد.

نقش استاد محمود فرشچیان در هنر ایران، فراتر از خلق آثار هنریِ بی نظیر است؛ او به عنوان یک پیشگام و مرجع در احیای نگارگری ایرانی به ویژه در بازتعریف این هنر اصیل، نقشی بنیادین داشته است و با انتقال این دانش گسترده، چه در قالبِ کتاب و چه در مقامِ معلم، مهارت های فنی و بینش هنری خود را به نسل های جدید هنرمندان منتقل کرده است.

او با ایجاد نگرشی باز نسبت به عناصر بصری نگارگری کلاسیک مانند نقش ها، خطوط ظریف، رنگ آمیزی لایه ای و پرداخت های ظریف، زمینه را برای توسعه ی تکنیک های مدرن فراهم کرد؛ تکنیک هایی که ضمن حفظ روح نگارگری سنتی، امکان خلق ترکیب بندی های پیچیده تر، فرم های متنوع تر و مفاهیم عمیق تر را می دادند. به این ترتیب، فرشچیان نقاشی نگارگری را از محدودیت های تاریخی آن رها ساخت و آن را به عنوان هنری زنده، پویا و قابل تطبیق با نیازهای معاصر معرفی کرد.

فرشچیان همواره بر نقشِ آموزش تاکید داشت، چنان که می گفت: من از 7 سالگی در کارگاه حاج میرزا آقا امامی بهره زیادی از استعداد خود بردم، اما متاسفانه استعداد نسلِ جدید در شرایطِ کنونی، هرز می رود. تاثیر این موضوع بر ایران و هنر ایرانی هم مشهود است. به نظر من، نوعی سهل انگاری و آسان یابی در کارها هست. یک هنرمند می تواند بنشیند، طراحی کند، کار کند و قانع نباشد. باید جوانان به این مسئله آگاه باشند که هر کاری که می کنند، بهتر و بالاتر از آن هم هست، پس باید آن را بخواهند.

درواقع فرشچیان در مقام استاد و مربی، روشنگر راهی بود که در آن هنر نگارگری از انحصار تکنیک های سنتی و محدودیت های تاریخی خارج شده و به عرصه های جدیدی از خلاقیت، بیان فردی و هنری ورود کرد. او نسلی از نگارگران نوین را تربیت کرد که هریک با دیدگاه و سبک خاص خود، ادامه دهنده ی راه او و توسعه دهنده ی هنر نگارگری در عصر حاضر هستند. این نسل جدید با تلفیق دانش کلاسیک و تجربیات مدرن، توانسته است تنوع و غنای بیشتری به هنر نگارگری ببخشد و آن را در عرصه های هنری مختلف مانند تصویرسازی، هنر مفهومی و هنرهای دیجیتال به کار گیرد. بنا به وصیت استاد فرشچیان او در کنار مقبره صائب تبریزی در اصفهان آرام خواهد گرفت.