شاید اگر روند حذف ها و طرد کردن ها در جریان اصول گرا نبود، هیچگاه این فرصت فراهم نمی شد که در حضور چهره های شاخص و استخوان دار سیاستِ ایران، زمین بازی برای افرادی فراهم شود که از بسیاری جهات، کوچکتر از دانه درشت ها محسوب می شدند. اما به هر ترتیب، گردش ایام در بین اصول گرایان و حذف کردن خودی ها، کار را به جایی رساند که خودشان با دست خودشان، چهره هایی چون اکبر هاشمی رفسنجانی، ناطق نوری، حسن روحانی، علی لاریجانی و… را کنار زده و از دل این حذف ها، میدان برای حضور افرادی چون محمود احمدی نژاد و سعید جلیلی فراهم شود.

حالا این روزها باز هم حرف از سعید جلیلی است، او پس از صادر شدن حکم انتصاب علی لاریجانی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، جمله ای جنجالی در یکی از سخنرانی هایش بیان کرده که واکنش هایی را در برداشته و این سوال را ایجاد کرده است که با تغییر و تحولات صورت گرفته، مسیر سعید جلیلی به کدام سمت خواهد رفت.

بررسی راهی که سعید جلیلی در سیاست ایران سپری کرده، ما را به سه مقطع در زندگی سیاسی او می رساند تا اینکه این روزها می توان از ورود او به چهارمین مقطع زندگی سیاسی سخن گفت؛ مقطعی که می توان پیش بینی کرد برای او و طیف حامی اش بسیار سخت تر از سایر مقاطع باشد.

اولین مقطع از زندگی سیاسی او را می توان مربوط به سال های پایانی دهه 60 تا نیمه اول دهه 80 دانست؛ مقطعی که خبری از حاشیه و جنجال پیرامون سعید جلیلی نبوده و او برای افکار عمومی، چهره ای گمنام محسوب می شود. پس از اینکه مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه امام صادق می گیرد، در سال 68 و در اولین دولت هاشمی رفسنجانی، وارد وزارت خارجه می شود و تا سال 80 در سمت های مختلفی از وزارت خارجه حضور دارد که مهم ترین آن ها را می توان معاونت اداره اول آمریکا دانست.

در همین مقطع، حضور در وزارت خارجه او را به این باور می رساند که می تواند جایگاهی سیاسی را به دست آورد. پس در انتخابات مجلس ششم اولین چالش سیاسی زندگی خود را در دستور کار قرار می دهد و از حوزه مشهد کاندیدا می شود ولی نمی تواند رای لازم را برای رسیدن به پارلمان به دست آورد. در سال 80 و دولت دوم خاتمی، از وزارت خارجه بیرون می رود و کار خود را به عنوان مدیر بررسی های جاری دفتر رهبری شروع می کند تا اینکه دولت احمدی نژاد روی کار آمده و او وارد مقطع جدیدی از زندگی می شود.

با رسیدن محمود احمدی نژاد به ریاست دولت، زمینه برای حضور سعید جلیلی در ارکان بالای سیاسی فراهم می شود و نام خود را در رسانه ها و برای افکار عمومی مطرح می کند. او ابتدا به وزارت خارجه برگشت و دو سال اول دولت احمدی نژاد را در جایگاه معاونت اروپا و آمریکا این وزارت خانه حضور داشت تا اینکه در سال 86، جای علی لاریجانی را در دبیری شورای عالی امنیت ملی گرفت و نفر اول تیم مذاکره کننده هسته ای ایران شد.

از این مقطع، نام سعید جلیلی برای افکار عمومی آشنا می شود. او 6 سال مشغول مذاکره با اروپا بر سر پرونده هسته ای ایران بود و در این سال ها، خود را تبدیل به چهره ای مطرح در رسانه ها کرد. درباره سال هایی که او مشغول مذاکره بوده و روشی که در مذاکرات به کار می برده، اشاره به دو جمله می تواند جالب توجه باشد؛ اولین جمله، بحثی است که ویلیام برنز، معاون وقت وزارت خارجه آمریکا در کتاب خاطراتش با نام کانال پشت پرده درباره او گفته است: جلیلی شروع به سخنرانی 40 دقیقه ای و فلسفه بافی بی مورد درمورد فرهنگ و تاریخ ایران می کرد… جلیلی وقتی می خواست از پاسخگویی مستقیم طفره رود، به طرز شوکه کننده ای، سخنان مبهم به زبان می آورد.

موضوعی که علی اکبر ولایتی، وزیر خارجه اسبق ایران هم درباره آن در سال 92 اینگونه گفته بود: دیپلماسی این نیست که انسان برود در برابر کشورهای دیگر خطابه بخواند و مطلبی را بیان کند؛ دیپلماسی این نیست که ما یک طرف بنشینیم و طرف مقابل هم بنشیند و ما یک حرف مشخصی را بزنیم، بدون اینکه اقدامات دیگری خارج از اینها انجام دهیم.

در آخرین ماه هایی که محمود احمدی نژاد بر صندلی پاستور تکیه کرده بود، او که توانسته بود طی 6 سال حضور در مذاکرات هسته ای خود را تبدیل به چهره کند، وارد مقطع جدیدی از زندگی سیاسی شد. ابتدا تصمیم می گیرد که دومین شانس خود را برای کاندیداتوری امتحان کند و با حمایت محمدتقی مصباح یزدی، انصار حزب الله و جبهه پایداری در سال 92 کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شود اما تقریباً 4 میلیون و 200 هزار رای می آورد.

با آغاز به کار حسن روحانی، دوره قدرت داشتن او هر چند در ترکیب شورای عالی امنیت ملی همچنان حضور دارد اما دیگر دبیر نیست و نقشی در مذاکرات هسته ای ایران ندارد. در این مقطع است که او از دولت سایه سخن می گوید، خودش می گوید این دولت سایه برای کمک به دولت است اما چیزی که به نمایش در می آید، این است که هم طیف های او در جبهه پایداری و تفکراتی شبیه این جبهه، تمام تلاش خود را برای ناکام گذاشتن دولت روحانی در آن 8 سال انجام می دهند.

طی همین مدت، در انتخابات 96 ثبت نام نکرد ولی در بین حامیان سیدابراهیم رییسی بود. در سال 1400 ثبت نام کرد اما به نفع رییسی کنار کشید. پس از رسیدن رییسی به ریاست جمهوری، سعید جلیلی یکبار دیگر به سایه برگشت. نکته جالب توجه این است که در این دوره زمانی 3 ساله ای که رییسی در رأس قوه مجریه بود، اختلاف نظرهای جلیلی با تیم سیاست خارجی درباره مذاکره برقرار بود و به نظر می رسد او از خودی ها هم راضی نبود.

سقوط بالگرد سیدابراهیم رییسی و به دنبال آن برگزاری انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری، نقطه ای بود که باعث شد جلیلی برای مدتی از سایه خارج شده و باز هم هوس رییس جمهور شدن به سرش بزند. این بار برخلاف سال 92، حامیان بیشتری را پیدا کرده بود اما باز هم نتوانست موفق باشد تا سومین تجربه انتخاباتی اش هم با شکست روبه رو شود. موضوع مهم درباره انتخابات سال 1403، این است که درگیری های سعید جلیلی با اصول گرایان در این انتخابات به اوج می رسد و راضی به کناره گیری نمی شود؛ تا جایی که جلسه مشترک جلیلی، قالیباف و سردار قاآنی هم به نتیجه منتهی نمی شود.

نکته دیگر این است که او در دو شکست انتخاباتی اصول گرایان از اصلاح طلبان در سال های 1392 و 1403 نقش ویژه ای داشته است. به عبارتی او که در جست وجوی قدرت است، به گونه ای کار کرده که از روند کاری اش، اصلاح طلبان بیشترین استفاده را کردند.

مثلاً در همین انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته، نمی توان کتمان کرد که بخشی از افرادی که به مسعود پزشکیان رای دادند، علت رای دادن خود را تلاش برای پیشگیری از قدرت گرفتن جلیلی و حامیانش می دانستند. به عبارتی ترس از سعید جلیلی، بخشی از مردم را به سمت پزشکیان آورد. حالا تصور کنید که سعید جلیلی در انتخابات کاندیدا نمی شد. شاید در آن صورت، باز هم با برگزاری انتخاباتی خلوت و کم مشارکت، یک اصول گرای دیگر به ریاست جمهوری می رسید.

در جریان انتخابات سال 1403، او دائم از برنامه هایش در دولت سایه سخن می گفت اما نکته جالب این است که بعد از انتخابات، مسعود پزشکیان به او پیشنهاد می دهد که برنامه هایش را در یک استان اجرا کند. موضوعی که سیدجمال هادیان، نویسنده و روزنامه نگار آن را مطرح کرده: مهمان رییس جمهور پزشکیان بودیم. در فرازی نقل به مضمون گفتند اخیراً سعید جلیلی را در جلسه ای دیدم. دوباره ادعا کرد برنامه دارد! به او گفتم شما که ادعا داری بیا مسئولیتی مثلاً استانداری یک استان را بپذیر؛ اگر از عهده اش برآمدی و موفق شدی دور بعد خودم به نفعت کنار می روم . موضوعی که نشان می دهد او سایه را بیشتر دوست دارد.

به هر ترتیب، پس از آمدن مسعود پزشکیان، او باز هم به سایه برمی گردد، البته با یک تفاوت مهم نسبت به سایه نشینی دوره حسن روحانی. در آن مقطع بیشترین فعالیت ها توسط نزدیکان سیاسی جلیلی انجام می شد و اقداماتی مانند نشست های دلواپسیم را که در مخالفت با مذاکرات هسته ای بود، انجام می دادند اما در دوره جدید، به نظر می رسد سعید جلیلی شخصاً وارد ماجرا شده است و قصد دارد خودش هم در جنجال ها نقش آفرینی کند.

او که چند وقت پیش، خودش وارد درگیری حامیان اش و قالیباف شد و پاسخ حامیان قالیباف را درباره ادعای دخالت سیدحسن نصرالله در جلسه انتخاباتی مشهد داد و این موضوع را رد کرد اما موضوع اخیر پیش آمده و جنجالی که ایجاد کرده است، سروصدای بیشتری از ماجرای مشهد دارد.

پس از ایجاد تغییر و تحول در شورای عالی امنیت ملی که با پایان کار احمدیان در دبیری شعام و صدور حکم برای علی لاریجانی همراه بود، سعید جلیلی در یکی از سخنرانی هایش تعبیر تندی را درباره مذاکرات به کار می برد که نشان می دهد او از تحولات صورت گرفته نه تنها رضایت ندارد، بلکه عصبانی هم شده است. نکته جالب توجه این است که ویدئوی آن اظهارنظر را از صفحه توییترش با متن آنچه که گفته منتشر می کند تا بازتاب گسترده ای داشته باشد و پس از انتشار، واکنش هایی را چه از درون اصول گرایان و چه در بین اصلاح طلبان همراه می آورد.

جایی که می گوید: انگار نه انگار که ملت ما پیروز شده است! قوم بنی اسراییل پس از پیروزی بر فرعون، وقتی 40 روز پیامبرشان از میان آن ها رفت، به گوساله پرستی روی آوردند؛ عده ای نیز امروز پس از اینکه دشمن در وسط مذاکره به ما حمله کرد و ملت ایران پیروز شد، از ادامه ی مسیر خسارت بار گذشته دم می زنند! پس از این جمله، بسیاری در نقد ادبیات جلیلی گفته اند.

مثلاً سعید آجورلو، مدیرمسئول روزنامه اصول گرای صبح نو نوشته بود: موسی هست. ملت هم گوساله پرست نشدند. و یا همین روز گذشته ابراهیم اصغرزاده می نویسد: جلیلی… نگفت چرا کشور از تحریم، انزوا، تورم، فرارمغزها و جنگ پر شد مگر دولت سایه با پروژه نظامی سازی سیاست خارجی برجام را منفجر و دیپلماسی را بی اثر نکرد و مردم را به خاک سیاه ننشاند. از ضربه ای که خاک ایران را لرزاند و دنیا را علیه ما متحدکرد خسته نشدید؟ بس نیست؟

چیزی که مشخص است، این است که سعید جلیلی، پس از دومین شکست در انتخابات ریاست جمهوری، جایی که احساس کند نقش خودش در خطر قرار می گیرد، شخصاً وارد جریان می شود. به نوعی جلیلی این توانایی را در خودش می بیند که نقش لیدر تندروها را بازی کند؛ موضوعی که می تواند ناشی از میزان رای او در انتخابات باشد.

در همین راستاست که، پس از اینکه تحولات در شورای عالی امنیت ملی ایجاد شد، شاید به گمان اینکه جایگاهش در شعام به خطر افتاده، دست به کار شده و مخالفت خود با تصمیم کلان نظام سیاسی برای مذاکره را با آن ادبیات بیان کرد. اما اینکه او در ادامه روند شورای عالی امنیت ملی چه تاثیری داشته باشد و چقدر بتواند جریان سازی کند، با توجه به ترکیب فعلی شعام، محل ابهام است. او در شعام حضور دارد اما این حضور شاید دیگر کاربرد سابق را نداشته باشد. هر چند باز هم باید منتظر گذر زمان ماند.

تنها نکته مشخص این است که با شکست پروژه یکدست سازی، شاید عصر جدید، برای جلیلی و طیف همراه او عصری متفاوت تر و سخت تر باشد چنانچه دیروز هم عباس سلیمی نمین اشاره ای به این موضوع و آینده داشت و گفته بود: آن ها با تمام توان در جهت حذف قرار داشتند و خوشبختانه می بینیم که این تلاش ها دارد باطل می شود و ما قابلیت ها و توانمندی هایمان را محترم می داریم و این بسیار ارزشمند است. و البته نکته مهم تر می تواند این باشد که نظام سیاسی دربرابر آن ها چگونه موضعی خواهد گرفت و حاشیه امن آن ها در بیان هر چه که می خواهند، تا کجا ادامه خواهد داشت.