فرارو- انچال ووهرا (Anchal Vohra)، ستون نویس بخش بین الملل نشریه فارن پالیسی

به نقل از نشریه فارن پالیسی، در اوایل قرن نوزدهم، خاندان القاسمی به رقیبی جدی برای کمپانی هند شرقی بریتانیا تبدیل شد؛ رقابتی که روایت های متفاوتی از آن به یادگار مانده است. بریتانیایی ها، القاسمی ها را قبیله ای خطرناک و دزدان دریایی بی باک معرفی می کردند که ناگزیر بودند هنگام عبور از آب های اقیانوس هند با آن ها مقابله کنند. اما در فولکلور امارات، این خاندان به عنوان قهرمانانی جسور و دریانوردانی بی همتا شناخته می شوند؛ مدافعانی که برای حفاظت از سواحل خود و گسترش تجارت و فرهنگ در دو سوی خلیج فارس می جنگیدند. اکنون، در شرایطی متفاوت، القاسمی ها این بار با اهمیتی تازه در عرصه دیپلماسی منطقه ای بار دیگر به کانون توجه بازگشته اند.

کنترل خاندان القاسمی بر جزایر راهبردی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک در قرن نوزدهم، شالوده ادعای تاریخی امارات متحده عربی بر این قلمرو است. این ادعا همچنان بر مناسبات منطقه ای سایه انداخته است.

در ماه های منتهی به حمله اخیر اسراییل به ایران و توقف عمدی روند دیپلماسی هسته ای، مذاکراتی میان واشینگتن و تهران در جریان بود که بر ایده تشکیل کنسرسیومی چندملیتی برای توسعه انرژی هسته ای منطقه ای متمرکز شده بود. برخی منابع این طرح را به ابتکار تهران نسبت می دهند و برخی دیگر آن را برگرفته از ایده های استیو ویتکاف، نماینده ویژه ایالات متحده در امور خاورمیانه می دانند.

بر اساس طرح کنسرسیوم چندملیتی، کشورهای کلیدی منطقه از جمله ایران، امارات متحده عربی و عربستان سعودی می توانستند فرآیند غنی سازی اورانیوم را در یک مرکز مشترک و تحت نظارت انجام دهند؛ ابتکاری که علاوه بر شفافیت، به رقبای منطقه ای امکان می داد فعالیت های هسته ای یکدیگر را به طور مستقیم زیر نظر داشته باشند. همه مراحل این فرآیند نیز با نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی و در چارچوب سرمایه گذاری ایالات متحده پیش می رفت. این ایده پیشینه ای در دیپلماسی ایرانی دارد؛ چنان که در سال 2023، سید حسین موسویان، دیپلمات پیشین و عضو سابق تیم مذاکره هسته ای ایران، پیشنهاد کرد کشورهای حوزه خلیج فارس یک کنسرسیوم ترتیبات غنی سازی چندجانبه برای ارائه خدمات غنی سازی اورانیوم و سایر فرآورده های چرخه سوخت هسته ای تأسیس کنند.

نشریه فارن پالیسی با چندین کارشناس گفت وگو کرده که ایده کنسرسیوم را راه حلی معجزه آسا برای رفع بدبینی های غرب و منطقه نسبت به اهداف هسته ای ایران و همچنین راه حلی آبرومندانه برای تهران می دانند؛ کشوری که همواره بر حق خود برای توسعه و بهره برداری از انرژی هسته ای تأکید داشته است. با این حال، مسیر تحقق چنین کنسرسیومی مملو از موانع است.

محل استقرار کنسرسیوم هسته ای، به عنوان نخستین چالش جدی پیش روی این طرح، محل اختلاف طرفین است. مقام های آمریکایی بر آن پافشاری می کنند که هرگونه کنسرسیوم احتمالی باید خارج از خاک ایران تشکیل شود تا خطر استفاده نظامی از انرژی هسته ای تولیدشده به حداقل برسد. در مقابل، تهران صراحتاً اعلام کرده که از اصل تشکیل کنسرسیوم استقبال می کند؛ اما به شرطی که این مرکز در داخل خاک ایران باشد. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در این باره تأکید کرده است: این نمی تواند جایگزینی برای غنی سازی در داخل ایران باشد.

در سایه بن بست دیپلماتیک، سه جزیره راهبردی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک به عنوان گزینه هایی احتمالی برای استقرار کنسرسیوم هسته ای مطرح شده اند. از میان این سه، تنب بزرگ و تنب کوچک به دلیل وسعت اندک و نبود جمعیت قابل توجه، صرفاً ارزش راهبردی دارند؛ در حالی که ابوموسی از جمعیت محدودی برخوردار است. ایران حضور نظامی و دریایی فعالی در هر سه جزیره دارد؛ جزایری که موقعیت راهبردی شان در قلب تنگه هرمز، اهمیت آن ها را دوچندان کرده است؛ تنگه ای که یکی از حیاتی ترین شاهراه های انرژی جهان به شمار می رود و عبور نفتکش ها و کشتی های تجاری از آن اجتناب ناپذیر است؛ مسیری که کنترل عملیاتی آن عمدتاً در اختیار نیروهای ایرانی مستقر در این جزایر است.

حضور بازیگران منطقه ای در قالب کنسرسیوم هسته ای مشترک در این سه جزیره، می تواند ثبات بیشتری را برای تجارت دریایی در تنگه هرمز به همراه داشته باشد.

در حالی که برخی کارشناسان، تشکیل یک کنسرسیوم چندملیتی برای غنی سازی اورانیوم را راهکاری نوآورانه برای مدیریت بحران هسته ای در منطقه می دانند، اما این ایده با موانع فنی و امنیتی جدی روبه روست. حسین موسویان، دیپلمات پیشین ایرانی، هنگام طرح این چارچوب، به شرکت غربی یورنکو (URENCO)، کنسرسیومی متشکل از آلمان، بریتانیا، هلند و آمریکا که خدمات غنی سازی اورانیوم و دفع پسماند هسته ای ارائه می دهد به عنوان الگویی موفق اشاره کرد.

با این حال، منتقدان هشدار می دهند که حتی ساختارهای چندملیتی نیز نسبت به نشت فناوری های حساس آسیب پذیرند؛ خطری که می تواند زمینه ساز گسترش اشاعه هسته ای شود. نمونه بارز این نگرانی، ماجرای عبدالقدیر خان، پدر برنامه هسته ای پاکستان است؛ فردی که در زمان اشتغال در تاسیسات یورنکو در هلند، موفق شد به اسناد و طرح های محرمانه سانتریفیوژ دست پیدا کند؛ اطلاعاتی که بعدها به ایران، لیبی و کره شمالی منتقل شد.

در این میان، ایران نیز نگرانی ها و تردیدهای خاص خود را دارد. تجربه تلخ دهه 1970، زمانی که تهران به عنوان عضو یک کنسرسیوم چندملیتی به رهبری فرانسه با چند کشور اروپایی همکاری می کرد، هنوز در ذهن مقام های ایرانی زنده است. به گفته مقامات ایران، با وجود پرداخت هزینه های مربوطه، تحت فشار ایالات متحده، فرانسه از تحویل اورانیوم با غنای پایین به ایران خودداری کرد. برخی کارشناسان معتقدند در صورتی که کنسرسیوم هسته ای منطقه ای در یکی از جزایر بدون مناقشه ایرانی مانند قشم یا کیش استقرار یابد، ایران احتمالاً حاضر به مشارکت خواهد بود. این جزایر که بی چالش هستند، سال هاست به عنوان مقاصد گردشگری مطرح شده اند و می توانند گزینه های عملی تری برای پیشبرد توافق باشند.

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین المللی بحران، معتقد است که استقرار کنسرسیوم هسته ای در یکی از سه جزیره مورد مناقشه میان ایران و امارات، لایه جدیدی از پیچیدگی به بحران موجود می افزاید و احتمالاً روند مذاکرات را دشوارتر خواهد کرد. به گفته او، قشم به عنوان یکی از بزرگ ترین و بی مناقشه ترین جزایر خلیج فارس گزینه ای مناسب تر برای این هدف است. علی واعظ تاکید می کند: به نظر من، فرمول جادویی این است که ایران و آمریکا بر سر یک نقطه میانه به توافق برسند؛ به این معنا که ایران بپذیرد برنامه غنی سازی ملی و حاکمیتی را کنار بگذارد و فعالیت غنی سازی صرفاً در قالب یک کنسرسیوم مشترک انجام شود و در مقابل، آمریکا بپذیرد که این کنسرسیوم می تواند در یکی از جزایر تحت مالکیت ایران مستقر باشد.