با گذشت سال ها از هشدار کارشناسان نسبت به بحران آب در ایران، هنوز هم سهم بالای بخش کشاورزی از مصرف آب کشور تغییر چندانی نکرده است. طبق آمار رسمی وزارت نیرو، سالانه حدود 80 میلیارد مترمکعب آب در کشاورزی مصرف می شود؛ در حالی که کل مصرف آب شرب خانگی، خدماتی و اداری، فقط 9 میلیارد متر مکعب است.

به گزارش اقتصاد معاصر، این آمار به روشنی نشان می دهد که بخش کشاورزی با بیش از 77 درصد مصرف، بازیگر اصلی در میدان بحران آب کشور است. اما آنچه وضعیت را پیچیده تر می کند، مفهوم آب مجازی است؛ عنصری پنهان در دل محصولات کشاورزی که حجم عظیمی از منابع آبی را در فرآیند تولید مصرف می کند، بی آنکه در ظاهر دیده شود.

در ذهن اغلب مردم، هندوانه به عنوان محصولی پرمصرف در منابع آبی شناخته می شود. این در حالی است که بسیاری دیگر از محصولات کشاورزی هستند که برخلاف ظاهر آن ها، منابع آبی زیادی برای تولید استفاده می کنند. به عنوان مثال گندم با مصرفی به مراتب بیشتر از هندوانه، رکورددار مصرف آب مجازی در میان محصولات کشاورزی ایران است. تولید هر کیلوگرم گندم در کشور به طور متوسط 1500 لیتر آب نیاز دارد، رقمی که حدود 34 درصد بالاتر از میانگین جهانی است. این در حالی است که در برخی استان ها، از جمله خوزستان، کرمان و سیستان وبلوچستان، مصرف آب برای تولید هر تن گندم به بیش از 2600 مترمکعب می رسد که در واقع بیش از 2 برابر میانگین جهانی است.

چنین میزان بالایی از مصرف آب، در شرایطی اتفاق می افتد که بیش از نیمی از اراضی زیر کشت گندم در ایران در مناطقی با تنش شدید آبی قرار دارند. ادامه این روند نه فقط منابع آب زیرزمینی را تهی می کند، بلکه آینده تولید این محصول استراتژیک را نیز با خطر مواجه می سازد. این چالش، زنگ خطری جدی برای امنیت غذایی کشور به شمار می رود.

از سوی دیگر محصولاتی همچون نیشکر، سیب و برنج نیز مصرف آب بالایی دارند؛ به طوری که برای تولید این محصولات به طور میانگین در هر هکتار کشت، حدود 30 هزار متر مکعب آب مصرف می کند. همچنین آب بری تولید چغندر نیز در هر هکتار کشت برابر 14 هزار متر مکعب برآورد می شود. این آب بری برای هر هکتار کشت زیتون نیز بین 6 تا 7 هزار متر مکعب متغیر است. از همین رو انتظار می رود با توجه به میزان مصرف آب برای تولید این محصولات، وزارت جهاد کشاورزی اهتمام بیشتری نسبت به تولید محصولات داشته باشد.

بررسی های بیشتر نشان می دهد که به ازای تولید هر کیلوگرم موز، 790 لیتر آب، به ازای تولید هر کیلوگرم سیب زمینی، 287 لیتر آب، به ازای هر کیلوگرم کلم، 237 لیتر اب و به ازای هر کیلوگرم گوجه فرنگی نیز 214 لیتر آب مصرف می شود.

با وجود شرایط بحرانی در بسیاری از استان ها، تجربه برخی مناطق مانند مازندران و گلستان نشان می دهد که با بهره گیری از اقلیم مناسب، روش های علمی و مدیریت منابع، می توان به بهره وری بهتری در مصرف آب دست یافت. در این استان ها، تولید گندم با مصرف آب به مراتب کمتر از متوسط کشوری انجام می شود و همین مساله آن ها را به نمونه هایی موفق در بهره برداری پایدار از منابع آبی بدل کرده است.

انتقال الگوهای موفق این مناطق به سایر نقاط کشور می تواند در کاهش فشار بر منابع آب نقشی کلیدی ایفا کند. این اقدام البته نیازمند سیاست گذاری های دقیق، اصلاح ساختار حمایتی کشاورزی و توسعه زیرساخت های لازم است.

تغییر الگوی کشت و مدیریت بهینه منابع آب، سال هاست که به عنوان یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با بحران آب مطرح است اما به دلایل متعددی از جمله ساختار سنتی کشاورزی، نبود انگیزه اقتصادی برای کشاورزان و ضعف نظام ترویج، این راهکارها اغلب اجرایی نشده اند. در نتیجه، بسیاری از مناطق کشور همچنان میزبان محصولاتی هستند که با منابع آب منطقه سازگاری ندارند.

الگوی کشت فعلی که در واقع اجرا نمی شود، نه فقط با واقعیت های اقلیمی ناسازگار است، بلکه اثرات منفی بر منابع خاک، کاهش بهره وری و فرسایش اقتصادی کشاورزان نیز دارد. بدون اصلاح این الگو، پایداری تولید کشاورزی در بلندمدت غیرممکن خواهد بود.

یکی از عناوینی که کمتر به آن توجه شده، مفهوم آب مجازی است؛ مساله ای که باید به یکی از مبناهای اصلی در سیاست گذاری کشاورزی و تجارت کشور تبدیل شود. واردات محصولاتی با مصرف بالای آب، می تواند به عنوان ابزاری برای صرفه جویی در منابع داخلی عمل کند؛ همان گونه که صادرات محصولاتی با مصرف پایین آب در مناطق کم آب، اقدامی غیرمنطقی و پرخطر است.

در شرایط فعلی، کشور بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازتعریف اولویت های خود در تولید محصولات کشاورزی است. سیاست گذاران باید با نگاه به مصرف واقعی منابع، نه صرفا ظاهر اقتصادی محصولات، در مورد حمایت، تولید، صادرات و واردات تصمیم گیری کنند. اگر الگوی کشت به معنای واقعی کلمه تدوین و اجرا شود، نه فقط تولید محصولات کشاورزی در هر منطقه ای انجام نمی شود، بلکه تولید هر محصول بر مبنای درست تری تولید می شود. در واقع دیگر ظاهر اقتصادی و قیمت دلاری محصول ملاک قرار نمی گیرد و میزان تولید با میزان نیاز داخلی کشور و میزان صادرات محصولات در تعادل قرار می گیرد.

اگر روند کنونی مصرف آب در کشاورزی ادامه یابد، حتی پیشرفته ترین فناوری ها نیز نمی توانند مانع از فروپاشی منابع آبی کشور شوند. اصلاح الگوی کشت، توسعه آبیاری نوین، آموزش گسترده کشاورزان و نهادینه سازی مفهوم آب مجازی، گام هایی حیاتی در مسیر نجات کشاورزی و امنیت غذایی کشور هستند. در غیاب این اصلاحات، تولید کشاورزی ایران نه فقط پایداری خود را از دست می دهد، بلکه خود به عامل تشدید بحران زیست محیطی و اقتصادی تبدیل خواهد شد.