شمس الدین جزایری متولد سال 1285 و متوفی به سال 1369 بود. اودر دولت سپهبد رزم آرا وزیر فرهنگ و سپس نماینده دوره هجدهم مجلس شورای ملی، حقوقدان، وکیل و استاد دانشگاه تهران بود. در سال 1363 با پروژه تاریخ شفاهی هاروارد مصاحبه کرد و خاطرات خود را از دوره پهلوی پدر و پسر بیان کرد. در این قسمت خاطره دست اول او از شهریور 1320 و فرار رضاخان از تهران می خوانیم:

خلاصه اوایل 1320 من شده بودم رییس اداره دخانیات کشوری و یک معاون اداری داشتیم به نام مستر اسمیت، انگلیسی بود که بعدها فهمیدم این چه کاره است و ارتباط عمیقی با سرویس اطلاعاتی انگلیس داشت. خیلی مرد باتجربه ای بود شاید هم در کارخانه جات دخانیات در انگلستان کار کرده بود. من درست سوابقش را نمی دانم ولی آدم مطلعی بود.

من هم یکسالی بود با با خانواده مؤدب الدوله نفیسی وصلت کرده بودم یعنی دختر او را من گرفتم. مؤدب الدوله نفیسی در هنگام تحصیل محمدرضا پهلوی در سویس پیشکار او بود و در اواخر حکومت رضاخان با محمد رضا به ایران آمد و پزشک مخصوص رضاخان شد و از این رو مرتب به دربار رفت آمد داشت. یکی از معدود افرادی بود که رضاخان به او می گفت آقا وقتی خطابش می کرد. این آقای اسمیت فهمیده بود که من با این ها نسبت دارم.

تقریباً یک ماه قبل از اشغال ایران دو دفعه مرا سوار ماشین خودش کرد تا شمیران وسط راه مرتب به من می گفت که، آقا، اگر کسی هست که با دربار ارتباط دارد به رضاخان بگوید که این مرتبه جدی است مسئله و مطلب، احتیاج دارند متفقین به راه آهن ایران. باید به روسیه کمک بشود و اگر رضاخان این راه آهن را به اختیار نگذارد راه آهن را به اجبار خواهند گرفت.

دو دفعه این را به من گفت. من دفعه دوم طوری اصرار می کرد به منکه من لاجرم با خانمم صحبت کردم که : بابا این اسمیت من را بیچاره کرده است و مرتب این اصرار را دارد که ما به رضاخان داستان جدی بودن مساله نیاز متفقین به راه آهن ایران را بگوییم.

خانم گفت: والله، گمان نمی کنم کسی جرأت بکند به رضاخان حرف بزند.

با مادرزن صحبت کردم، با خانم مؤدب الدوله. به او گفتم : والله، این مستر اسمیت جدی می گوید کار دارد، این یک چیزی است که جزو وظایف ما است، اگر بشود به، من حاضرم اگر رضاخان را بشود من ببینم به او بگویم این مطلب را اگر چه خطر جانی برای من داشته باشد.

گفتند: شما با عباس صحبت بکنید.

یعنی فرزند بزرگ شان که آن وقت خیلی مورد علاقه پدرش بود و همیشه بود. با او صحبت کردم. گفت، اجازه بده من با آقاجان صحبت بکنم.

رفت و با او صحبت کرد، او گفت، بله، این خیلی مطلب اساسی است و جدی، ولی من جرأت نمی کنم با رضاخان صحبت بکنم.

بنابراین مسئله وضع رضاخان در آخر سرش و دیکتاتوری اش به جایی رسیده بود که مؤدب الدوله جرأت نمی کرد یک چنین مطلبی را. تا اینکه شهریور فرارسید، در منزل مؤدب الدوله روزهای جمعه قوم وخویش هایش یعنی پسرهایش و دامادهایش و دخترهایش می آمدند در تابستان در دربند، آن وقت هم تابستان بود دیگر، یک ناهاری با هم می خوردند بعد هم می رفتند گردش می کنند، گمونم مؤدب الدوله هم با این ترتیب می خواست سعی بکند که او ارتباطی با خارج ندارد، فقط با قوم وخویش هایش است.

یک روزی ما ناهار خورده بودیم، یک ناهار خیلی خوبی و نشسته بودیم یک وقت بنده دیدم که مثلاً ساعت سه و نیم بعدازظهر بود، پیشخدمت خصوصی رضاخان آمد و مؤدب الدوله را صدا کرد. همان روزهای سوم و چهارم شهریور بود همان وقت. صدا کرد و چنددقیقه ای چیزهایی در گوش مؤدب الدوله گفت.

مؤدب الدوله رنگش مثل گچ شد. یک دفعه آمد و عرض می کنم که، خانمش را صدا کرد و یک چیزی به او گفت و بعد به بچه هایش گفت همه تان بروید خانه های تان. من هم امشب مسافرت می کنم.

البته من آن جا بودم شب هم ماندم پیش آن ها. بعد معلوم شد که رضاخان، دفعه اولی که بنا بود از تهران برود مؤدب الدوله هم بنا بود با او برود و اتفاقاً این ها رفتند و آن روز من منظره ای دیدم، که تکان دهنده بود تقریبا دیگر هیچ کس در کاخ نمانده بود یعنی من می دیدم پیشخدمت های دربار یک صندلی با یک مبلی روی شانه های شان گذاشته بودند از درمی رفتند بیرون، این جور وضع یک دفعه برهم خورد.

گزیده از عصر ایران