فرارو- دالیا داسا کی (Dalia Dassa Kaye)، رییس سابق مرکز سیاستگذاری عمومی خاورمیانه در اندیشکده رند (RAND )

به نقل از نشریه فارن افرز، در جنگ شش روزه سال 1967، اسراییل موفق شد ظرف کمتر از یک هفته ارتش کشورهای عربی همسایه را که به نظر می رسید رقبای قدرتمندی هستند، در هم بشکند و به یک دستاوردی نظامی دست یابد. با این حال، تل آویو نتوانست این پیروزی را به برگ برنده ای در عرصه دیپلماسی تبدیل کند.

در آن مقطع، اسراییلی ها گمان نمی کردند که فرصت انتخاب پیش رویشان قرار دارد. بی اعتمادی عمیق به وجود یک شریک عربی قابل اتکا برای صلح و تردید نسبت به پایداری برتری نظامی خود، آن ها را از تصمیمات بازداشت. نگرانی هایی که بی دلیل هم نبود؛ چراکه تنها شش سال بعد، مصر با حمله ای ناگهانی در روز یوم کیپور، بار دیگر شعله جنگ را در منطقه برافروخت.

اقدامات نظامی اسراییل بدون چالش و محدودیت نبوده است. بسیاری از کارشناسان نسبت به تاثیر واقعی حملات اخیر بر برنامه هسته ای ایران ابراز تردید می کنند و معتقدند این اقدامات، شاید به جای توقف برنامه، به تقویت جایگاه مقامات ایران و تشدید انگیزه آنان برای عبور از آستانه هسته ای انجامیده باشد.

در همین حال، حملات موشکی و پهپادی حوثی ها به خاک اسراییل همچنان ادامه دارد؛ نشانه ای آشکار از آنکه شبکه مقاومت هنوز مهار نشده است. ژنرال ایال زمیر، رییس ستاد کل ارتش اسراییل، نیز در پایان ماه ژوییه صراحتاً اذعان کرد: کارزار علیه تهران هنوز به پایان نرسیده است.

شاید اکنون همان لحظه تاریخی باشد که اسراییل اقدامات نظامی را به اهرم دیپلماسی تبدیل کند: از سرگیری مذاکرات با فلسطینیان، ایجاد ثبات بلندمدت در منطقه و ترغیب کشورهای عربی بیشتر به عادی سازی روابط. تجربه تاریخ نیز چنین فرصتی را یادآور می شود؛ پس از جنگ 1973، انور سادات، رییس جمهور وقت مصر، با تکیه بر پیروزی های نظامی، مسیر صلح با اسراییل را برگزید و تحولی بنیادین در مناسبات منطقه ای رقم زد. اما این بار، بنیامین نتانیاهو اسراییل را در این مسیر هدایت نمی کند. اصرار نخست وزیر اسراییل بر تحقق پیروزی کامل ، کارزار نظامی گسترده و ویرانگری را در غزه و فراتر از آن رقم زده است؛ کارزاری که بی توجه به آسیب های وارده به روابط منطقه ای و بین المللی اسراییل و چه بسا بدون در نظر گرفتن پیامدهای انسانی عمیق و فاجعه بار آن همچنان ادامه دارد.

در چشم انداز آینده ای که نتانیاهو ترسیم می کند، حملات نظامی هجده ماه اخیر فرصتی برای بازتعریف نظم منطقه ای محسوب می شود؛ فرصتی که او با رویکرد حداکثری و بدون عقب نشینی از مواضع دیرین خود دنبال می کند. نخست وزیر اسراییل بر این باور است که می تواند بدون ارائه امتیازات جدی در موضوع فلسطین یا محدود کردن آزادی عمل نظامی این رژیم فراتر از مرزها، راه را برای توافق های عادی سازی روابط و عدم جنگ با قدرت های عربی همچون لبنان، عربستان سعودی و سوریه هموار سازد.

حتی اگر اسراییل پس از پایان جنگ غزه موفق شود گام هایی در جهت این توافقات بردارد، اما توافق هایی که به مسئله بنیادین مناقشه اسراییل و فلسطین نپردازند، در میان افکار عمومی کشورهای عربی، یا حمایت محدودی خواهند داشت یا اصولاً از پشتوانه مردمی برخوردار نخواهند شد؛ موضوعی که به احتمال زیاد، زمینه را برای بازگشت تنش ها و درگیری های تازه در منطقه فراهم می کند.

بسیاری از ناظران بر این باور بودند که آتش بس میان اسراییل و ایران می تواند جانی تازه به تلاش های دیپلماتیک درباره بحران غزه ببخشد. شواهد نیز حاکی از آن است که اکثریت شهروندان اسراییلی خواهان پایان درگیری در غزه هستند تا مسیر آزادی گروگان هایی که همچنان در اسارت حماس قرار دارند، هموار شود. با این حال، مذاکرات آتش بس که ششم ژوییه در دوحه از سر گرفته شد، تاکنون به توافقی دست نیافته است. گفت وگوها نیز بیشتر حول محور توقف موقت نبرد و آزادی شمار محدودی از گروگان ها و زندانیان می چرخد و خبری از راه حل قطعی یا پایان کامل جنگ نیست.

در این میان، مقامات اسراییلی به اجرای طرح هایی ادامه می دهند که هدف آن انتقال جمعیت غزه به مناطق موسوم به مناطق انسان دوستانه در جنوب نوار غزه است؛ سیاستی که از دیدگاه بسیاری، به معنای اخراج تدریجی ساکنان غزه از سرزمین خود تعبیر می شود. این اقدامات نه تنها از سوی پژوهشگران اسراییلی، بلکه حتی توسط موشه یعلون، رییس پیشین ستاد کل ارتش اسراییل، به صراحت به عنوان جنایت جنگی توصیف شده است. گزارش ها نشان می دهد که مقام های اسراییلی بر این باورند که دونالد ترامپ از این برنامه ها برای جابجایی غزه ای ها حمایت می کند؛ برنامه هایی که با ایده های پیشین ترامپ مبنی بر اسکان فلسطینیان در خارج از غزه و تبدیل این منطقه به ریویرای خاورمیانه همخوانی دارد.

اگرچه مقامات اسراییلی تاکید دارند که قصد ماندگاری در غزه را ندارند، اما در عمل کنترل بخش قابل توجهی از این منطقه را در اختیار گرفته اند. هنگامی که از سفیر اسراییل در سازمان ملل درباره چشم انداز وضعیت پس از جنگ پرسیده شد، او در گفت وگو با گاردین اظهار داشت: فکر می کنم ما اطمینان حاصل خواهیم کرد که بتوانیم به لحاظ امنیتی در غزه اقدام کنیم؛ درست مانند آنچه امروز در یهودا و سامره (نامی که اسراییل برای کرانه باختری به کار می برد) رخ می دهد. به بیان دیگر، چشم انداز استمرار اشغال نظامی اسراییل بر این مناطق کاملاً محتمل به نظر می رسد؛ موضوعی که با احتمال الحاق کرانه باختری و حتی بخش هایی از غزه، می تواند بر دامنه تنش ها و بحران های آینده بیفزاید.

مجموعه تحولات اخیر نشان می دهد که جنگ اسراییل با ایران، تغییری در رویکرد دیرینه بنیامین نتانیاهو نسبت به معادلات منطقه ای ایجاد نکرده است. برای او، حملات نظامی نشانه ای است بر کارآمدی قدرت و بی نیازی از هرگونه سازش جدی با فلسطینی ها در تحقق اهداف گسترده تر منطقه ای. از نگاه نتانیاهو، این منطقه است که باید خود را با ترجیحات و مطالبات اسراییل تطبیق دهد نه بالعکس.

در این چارچوب، نخست وزیر اسراییل بر این باور است که رهبران کشورهای عربی بیش از هر چیز به دنبال بهره گیری از ظرفیت های فناورانه و نظامی اسراییل هستند. هرچند جهان عرب در نشست ها و بیانیه ها مخالفت خود را با جنگ غزه ابراز داشته، اما هیچ یک از کشورهای امضاکننده توافق های ابراهیم از این پیمان ها عقب ننشسته اند. مصر و اردن نیز اشاره ای به لغو معاهدات صلح شان با اسراییل نکرده اند؛ به ویژه آنکه اردن سال گذشته حتی در دفاع از اسراییل مقابل حملات ایران مشارکت داشت.

کشورهای عربی نیز ماه گذشته در واکنش به حملات اسراییل علیه ایران، تنها به صدور بیانیه های محکومیت بسنده کردند. نتانیاهو مدت هاست که معتقد است کشورهای عربی به طور بنیادین با تلاش های اسراییل در قبال ایران همراه هستند و تهران را تهدید راهبردی منطقه تلقی می کنند. با این همه، واقعیت های پیچیده منطقه ای احتمالاً با انتظارات نتانیاهو همسو نخواهند بود.

در این میان، مطلوب ترین سناریوی منطقه ای برای اسراییل، دستیابی به توافق با عربستان سعودی است؛ کشوری که به عنوان مهره کلیدی جهان عرب و اسلام شناخته می شود. دولت جو بایدن ماه ها تلاش فشرده ای را صرف میانجی گری برای تحقق چنین توافقی کرد و نتانیاهو نیز در سپتامبر 2023 از تریبون سازمان ملل اعلام کرد که اسراییل در آستانه توافقی تاریخی با عربستان قرار گرفته است. با این حال، از همان ابتدا نیز تردیدهای جدی درباره میزان نزدیکی طرفین به چنین توافقی وجود داشت؛ تردیدهایی که با آغاز جنگ غزه رنگ واقعیت به خود گرفت و موضع ریاض به طور قابل توجهی سخت تر شد. در موضعی که به وضوح بازتاب دهنده سیاست پایدار عربستان بود، شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر خارجه این کشور، به صراحت اعلام کرد که عادی سازی روابط با اسراییل تا زمان حل وفصل مسئله تشکیل دولت فلسطینی، از دستور کار خارج خواهد بود.

ممکن است برخی در اسراییل بر این باور باشند که با فروکش کردن بحران غزه و کاهش حساسیت های جهانی، عربستان سعودی حاضر خواهد شد بدون تحقق شروط کلیدی خود، به توافق با اسراییل تن دهد؛ توافقی که می تواند موقعیت ریاض را نزد دونالد ترامپ تقویت کرده و منافع اقتصادی، اطلاعاتی و امنیتی قابل توجهی به همراه داشته باشد. اما شواهد حاکی از آن است که مقامات سعودی چنین محاسبه ای ندارند.

عربستان سعودی برای جلب حمایت ترامپ، ابزارهای دیگری در اختیار دارد؛ از جمله وعده سرمایه گذاری های عظیم اقتصادی و امضای قراردادهای تسلیحاتی که در جریان سفر رییس جمهور پیشین آمریکا به ریاض در ماه مه مطرح شد. علاوه بر این، ریاض آن قدر سرمایه سیاسی صرف پیوند زدن عادی سازی روابط با اسراییل به تحقق دولت فلسطینی کرده است که بعید به نظر می رسد حاضر باشد به توافقی کمتر از این رضایت دهد؛ در حالی که دولت کنونی اسراییل حتی چنین حداقلی را هم روی میز نمی گذارد.

جنگ اخیر اسراییل و ایران، مواضع کشورهای عربی را بیش از پیش پیچیده کرده است. قدرت های منطقه ای همچون عربستان سعودی طی سال های گذشته با هدف دور ماندن از تیررس تهران، تا حد زیادی روابط خود با ایران را عادی سازی کرده اند. امروز، ریاض و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس تمرکز خود را معطوف به اولویت های داخلی و برنامه های متنوع سازی اقتصاد کرده اند؛ برنامه هایی که جنگ و بی ثباتی، تهدیدی جدی برای آن ها به شمار می رود. هرچند کشورهای همسایه اسراییل، از تلاش برای محدود کردن برنامه موشکی ایران استقبال کردند، اما از حملات اسراییل که منطقه را تا آستانه یک جنگ تمام عیار پیش برد، رضایت نداشتند و به دنبال تشدید تنش های نظامی در منطقه نیستند.

در واقع، حمله تلافی جویانه ایران به پایگاه آمریکا در قطر که با دقت و با هدف به حداقل رساندن تلفات و جلوگیری از تشدید بحران صورت گرفت یادآوری روشنی بود از این واقعیت که منازعه میان اسراییل، ایران و آمریکا، کشورهای حوزه خلیج فارس را نیز به شدت در معرض خطر قرار می دهد. عربستان سعودی همچنان بر راهبرد تعامل و دیپلماسی با ایران پای می فشارد و از تقابل نظامی پرهیز می کند. میزبانی وزیر خارجه ایران توسط عربستان، آن هم در نخستین سفر رسمی او به یک کشور عربی پس از حمله ایران به قطر، گواهی بر ادامه این رویکرد دیپلماتیک ریاض است.

اگرچه کشورهای عرب همسایه از محدودیت برنامه موشکی ایران استقبال کرده اند، اما نسبت به قدرت یابی لجام گسیخته اسراییل و رفتارهای بی پروای این رژیم نیز ابراز نگرانی می کنند؛ اسراییلی که اکنون بیش از گذشته نه به عنوان ضامن ثبات، بلکه به عنوان عاملی برای بی ثباتی منطقه ای دیده می شود. برای نمونه، در سوریه این برداشت تقویت شده که اسراییل با تشدید اختلافات، روند تلاش های دولت جدید دمشق برای یکپارچگی کشور را با مانع مواجه می کند. اواسط ژوییه و در پی موج تازه ای از خشونت های فرقه ای در جنوب سوریه، جنگنده های اسراییلی بار دیگر تاسیسات دولتی سوریه در دمشق را هدف حمله هوایی قرار دادند.

مقامات اسراییلی در واکنش به حمله اخیر خود، مدعی شدند که این اقدام با هدف حمایت از اقلیت دروزی سوریه انجام شده است. با این حال، احمد الشرع، رهبر سوریه، این مداخله اسراییل را توطئه ای برای تقسیم و بی ثبات سازی سوریه قلمداد کرد. در همین حال، توماس باراک، متحد نزدیک دونالد ترامپ حملات اسراییل را بدترین زمان بندی ممکن توصیف کرد و آن را مانعی جدی بر سر راه تلاش ها برای بازگرداندن ثبات به منطقه دانست.

حملات اخیر اسراییل به دمشق، نه تنها حاکی از ارزیابی نادرست بنیامین نتانیاهو درباره مناسبات با کشورهای عربی است، بلکه نشان دهنده سوءبرداشت نخست وزیر اسراییل از سیاست های دولت ترامپ نیز به شمار می رود. از زمان سقوط بشار اسد در سال 2024، کاخ سفید تمرکز ویژه ای بر پیشبرد توافق میان اسراییل و دولت جدید سوریه داشته است. رهبری تازه در دمشق نیز تمایل آشکاری برای ورود به توافقات امنیتی از خود نشان داده، به ویژه در شرایطی که بازسازی کشور و کاهش فشارهای اقتصادی، اولویت نخست دولت سوریه محسوب می شود. در همین راستا، دولت ترامپ نه تنها تحریم های اقتصادی علیه سوریه را لغو کرد، بلکه رییس جمهور آمریکا با برگزاری دیداری خبرساز با احمد الشرع، رهبر جدید سوریه در ریاض در ماه مه، پیام روشنی از حمایت سیاسی واشینگتن به دولت تازه دمشق ارسال کرد.

دولت ترامپ امید دارد که سرمایه گذاری های سیاسی و اقتصادی واشینگتن در سوریه با دستیابی به توافق میان اسراییل و دمشق به بار بنشیند؛ توافقی که حتی به گفته منابع آگاه، می تواند در صورت ایده آل، با پیوستن سوریه به توافق نامه های ابراهیم همراه شود. با این حال، سیاست های تهاجمی بنیامین نتانیاهو و ادامه حملات نظامی اسراییل در خاک سوریه، مسیر این توافق را پرچالش تر کرده است. برخی تحلیلگران این رویکرد تل آویو را نوعی افراط و ایجاد دشمنی های غیرضروری ارزیابی می کنند؛ آن هم در شرایطی که سوریه پس از تحولات اخیر، عملاً توان اقدام متقابل علیه اسراییل را ندارد.

نتانیاهو شاید تصور کرده باشد که جایگاه اسراییل در منطقه، احترام همسایگان عرب را به دنبال داشته است، اما نخست وزیر اسراییل بارها در ارزیابی واکنش های این کشورها دچار اشتباه شده است. رهبران عرب، که این روزها با بحران های داخلی دست وپنجه نرم می کنند، تمایلی برای پیشبرد توافق های عادی سازی فراگیر با اسراییل ندارند؛ خصوصاً در شرایطی که افکار عمومی جهان عرب همچنان رویکردی خصمانه و تردیدآمیز نسبت به اسراییل دارد.

در صورتی که نتانیاهو بر سیاست های کنونی خود در قبال فلسطینی ها پافشاری کند، اسراییل به احتمال زیاد با جنگی فرسایشی و بی پایان در غزه، موجی از ناآرامی ها در کرانه باختری، تداوم حملات پراکنده و بن بست در روند عادی سازی روابط با همسایگان عرب روبه رو خواهد شد. در این میان، وجهه بین المللی اسراییل بیش از هر زمان دیگری در معرض آسیب قرار می گیرد؛ وضعیتی که می تواند این رژیم را بیش از پیش به سمت انزوا سوق دهد.