در بحبوحه تنش های ژرف ژئوپلیتیک طی هفت ماهی که پس از بازگشت دونالد ترامپ به قدرت در ژانویه 2025 شدت گرفته، چین بار دیگر نشان داده که در قبال فشارهای ایالات متحده درباره خرید نفت از ایران و روسیه، قصد عقب نشینی ندارد. وزارت خارجه چین در واکنشی قاطعانه اعلام کرد: هیچ فشاری ما را از تأمین انرژی مورد نیاز کشور بازنمی دارد ؛ پیامی روشن و بدون ابهام که علاوه بر دفاع از منافع اقتصادی پکن، حاوی پیامی سیاسی به آمریکا و متحدانش نیز بود: دوره پذیرش یک جانبه گرایی به پایان رسیده است.

به گزارش شرق، در بیانیه وزارت خارجه چین آمده است سیاست انرژی این کشور بر پایه منافع ملی طراحی شده و فشار خارجی نمی تواند آن را تغییر دهد. پکن با تأکید بر دفاع از حاکمیت خود، چنین فشارهایی را زورگویی خواند. هم زمان، اسکات بسنت، وزیر خزانه داری آمریکا، اعلام کرده چین در برابر پرداخت تعرفه صددرصدی، همچنان بر استقلال تصمیم گیری خود درباره واردات نفت پافشاری می کند. این موضع گیری از سوی چین در واقع واکنشی است به تلاش گسترده دولت ترامپ برای اعمال فشار حداکثری بر تهران و روسیه در پی جنگ 12روزه خردادماه که آمریکا و اسراییل علیه ایران به راه انداختند.

البته نباید معادلات جنگ اوکراین را نیز نادیده گرفت. همچنان که دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا، هم خبر داده استیو ویتکاف ممکن است چهارشنبه یا پنجشنبه به روسیه سفر کند . به گفته رویترز، ترامپ افزود: اگر روسیه جنگ در اوکراین را متوقف نکند، تحریم هایی علیه آن اعمال خواهیم کرد . او در عین حال تصریح کرد: به نظر می رسد روسیه در اجتناب از تحریم ها ماهر است . هم زمان، نیروهای دریایی روسیه و چین یک رزمایش برنامه ریزی شده را در دریای ژاپن برگزار کردند.

نیروی دریایی روسیه اعلام کرد نیروهای دریایی این کشور و چین رزمایش های توپخانه ای و ضدزیردریایی را در چارچوب تمرینات برنامه ریزی شده مشترک در دریای ژاپن آغاز کرده اند. به گزارش خبرگزاری رویترز و به نقل از ناوگان اقیانوس آرام روسیه، این رزمایش ها که بخشی از تمرینات تعامل دریایی 2025 (Maritime Interaction-2025) هستند، از پیش برنامه ریزی شده اند و تا روز سه شنبه ادامه خواهند داشت.

این رزمایش ها دو روز پس از آن برگزار می شود که دونالد ترامپ ، رییس جمهور ایالات متحده، اعلام کرد در واکنش به اظهارات دیمیتری مدودف ، رییس جمهور پیشین روسیه، دستور داده دو زیردریایی هسته ای آمریکا در مناطق مناسب مستقر شوند. با این حال منابع روسی تأکید کرده اند که زمان بندی این تمرینات مشترک، پیش از اظهارات ترامپ تعیین شده بود.

این تحولات در حالی رخ داده اند که آمریکا با بازیابی بخش هایی از دکترین فشار حداکثری دولت اول ترامپ، در پی محدودسازی درآمدهای نفتی ایران و روسیه برای تضعیف توان نظامی آن هاست. چین، که بزرگ ترین واردکننده نفت جهان به شمار می رود، به ویژه از زمان اعمال دور جدید تحریم ها، به مقصد اصلی صادرات نفت ایران بدل شده است. ایران نیز در ازای نفت، عمدتا از پکن یوان، کالا و خدمات فنی دریافت می کند و این ترتیبات کمک کرده بخشی از نیازهای ارزی خود را تأمین کند.

از منظر راهبردی، موضع چین در برابر فشار آمریکا بر سر خرید نفت از ایران را نمی توان صرفا یک پاسخ کوتاه مدت تلقی کرد، بلکه بخشی از راهبرد درازمدت پکن در قالب چند محور کلیدی قابل تحلیل است که یکی از این محورهای کلیدی ناظر به بحث تضمین امنیت انرژی است. چراکه چین با واردات بیش از 10 میلیون بشکه نفت در روز، به شدت به منابع انرژی خارجی متکی است. در جهانی که رقابت های ژئوپلیتیک وارد فاز جدیدی شده اند، امنیت انرژی نه تنها یک اولویت اقتصادی، بلکه یکی از ارکان امنیت ملی پکن محسوب می شود. ایران به دلیل تخفیف های مد نظر خود، عدم وابستگی به غرب و موقعیت جغرافیایی مطلوب، یک منبع قابل اتکا برای چین به شمار می رود.

محور کلیدی دیگری که باید در نظر گرفت به تقابل ژئوپلیتیک با غرب بازمی گردد. در این باره، چین تلاش دارد ساختار نظم جهانی را از سیطره غرب خارج و نقش آفرینی مستقل خود را تثبیت کند. ایستادگی در برابر خواسته آمریکا برای قطع واردات نفت از ایران، بخشی از نمایش عملی این تقابل است.

چنین ایستادگی ای، پکن را در نگاه کشورهای جنوب جهانی به عنوان قدرتی مستقل و غیروابسته به غرب معرفی می کند. محور دیگر، ذیل منافع اقتصادی پنهان قابل تحلیل است، چراکه خرید نفت ایران با تخفیف بالا، امکان پالایش مجدد آن و صدور فراورده های آن به بازارهای جهانی، حاشیه سود بسیار بالایی برای چین دارد. افزون بر این، پرداخت یوان به جای دلار، به پروژه یوان سازی تجارت جهانی پکن کمک می کند و از وابستگی به نظام مالی دلاری می کاهد.

محور نهایی هم در قالب مدیریت تنش با غرب و خاورمیانه می تواند به بوته تحلیل برود. در پیوست نکته مذکور، اگرچه چین در حمایت از ایران در برابر غرب ایستاده، اما در عمل تلاش کرده تعادل میان منافع خود با کشورهای خلیج فارس و حتی اسراییل را حفظ کند. سیاست اعلامی چین، همان قدر که در تهران امیدآفرین است، در ریاض نیز نگران کننده نیست؛ چراکه چین عموما از درگیری مستقیم پرهیز کرده و حمایت هایش عمدتا غیرعلنی و قابل انکار باقی مانده اند. در نتیجه آنچه چین در برابر ایران انجام می دهد، نه از سر وفاداری سیاسی، بلکه از زاویه منافع اقتصادی و ژئوپلیتیکی است.

جنگ تحمیلی 12روزه آمریکا و اسراییل علیه کشورمان، نه تنها ساختار امنیتی خاورمیانه را دگرگون کرد، بلکه نقطه عطفی در نوع روابط ایران با قدرت های شرقی شد. علی رغم شعارها و بیانیه ها، روسیه و چین در عمل ترجیح دادند از درگیری مستقیم با ایالات متحده پرهیز کنند. آن ها به محکوم سازی حملات بسنده کرده و از حمایت مادی یا نظامی علنی خودداری کردند.

این وضعیت، نشان دهنده حد و مرز حمایت شرکای استراتژیک ایران است. هرچند ایران با هر دو کشور قراردادهای بلندمدت همکاری امضا کرده، اما تعهدات این توافق ها بیشتر نمادین و تاکتیکی اند تا استراتژیک. روسیه و چین، هر دو درگیر پروژه های بزرگ تر و پرهزینه تری مانند جنگ اوکراین و مهار اقتصادی آمریکا هستند و ورود مستقیم به یک درگیری فرسایشی دیگر با واشنگتن در خاورمیانه را به صلاح نمی دانند.

البته سردار یدالله جوانی، معاون سیاسی سپاه پاسداران، در ویدئویی منتشرشده از سوی معاونت سیاسی سپاه، درباره چرایی عدم همکاری چین و روسیه در جنگ 12روزه با ایران توضیح داد و عنوان داشت که برخی با انگیزه های سیاسی این پرسش را مطرح می کنند، اما پاسخ آن در سه نکته کلیدی نهفته است: نخست اینکه ماهیت قراردادهای ایران با چین و روسیه، از جمله توافق های 25 و 20ساله، بر پایه دفاع متقابل نظامی نبوده است.

این توافق ها شامل همکاری های اقتصادی، امنیتی و فروش تجهیزات نظامی هستند، نه تعهد به ورود نظامی در صورت جنگ. او تأکید کرد چنین پیمانی مشابه برخی اتحادهای دفاعی رسمی بین کشورها، میان ایران و این دو کشور وجود ندارد. نکته دوم آن بود که ایران طی جنگ 12روزه، از هیچ کشوری حتی متحدان منطقه ای درخواست کمک نظامی نکرده است. بنابراین عدم ورود چین و روسیه به جنگ، نه از سر امتناع، بلکه به دلیل نبود درخواست رسمی از سوی تهران بوده است. سوم اینکه، به ویژه روسیه در عرصه سیاسی و دیپلماتیک، اقدامات مؤثری به نفع ایران انجام داده است. سردار جوانی به نقش ولادیمیر پوتین در حمایت از مواضع جمهوری اسلامی در مجامع بین المللی اشاره کرد و این اقدامات را نشانه ای از همراهی سیاسی دانست.

برخلاف مشی دیپلماتیک چینی ها، روسیه تمایل دارد در عرصه دیپلماسی منطقه ای به عنوان یک میانجی مطرح شود؛ نقشی که نه فقط اعتبار بین المللی برایش به همراه دارد، بلکه اهرم هایی برای چانه زنی با غرب در موضوعات مهم تری مانند اوکراین فراهم می کند. به همین دلیل، مسکو با وجود همکاری های نظامی و تکنولوژیک با ایران (از جمله در حوزه هسته ای)، از ورود علنی به جنگ 12روزه خودداری کرد. در عوض، روسیه به تداوم کمک های غیرمستقیم، مانند انتقال فناوری موشکی و پهپادی، همکاری در رزمایش های دریایی و حمایت در مجامع بین المللی متوسل شده است.

دیدار اخیر علی لاریجانی با ولادیمیر پوتین نشانه ای از هماهنگی بیشتر در زمینه پرونده هسته ای است؛ حوزه ای که روسیه نقش تأمین کننده سوخت و فناوری را ایفا می کند و هم زمان در مذاکرات بین المللی نیز به عنوان میانجی بی طرف ظاهر می شود. با این حال، در داخل ایران نیز دیدگاه های انتقادی نسبت به وابستگی بیش از حد به مسکو رو به افزایش است. بسیاری معتقدند روسیه از ایران بیشتر به عنوان یک ابزار چانه زنی در برابر غرب استفاده می کند تا یک متحد واقعی.

باید به این نکته اذعان داشت که چین نیز با وجود ظاهر محتاط، در عمق روابطش با ایران رویکردی سودمحور دارد. توافق 25ساله میان تهران و پکن، هنوز در بسیاری از بندهایش اجرایی نشده است. پکن بخش زیادی از ظرفیت خود را صرف روابط با کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی کرده و در عمل، پروژه ایران را در اولویت دوم قرار داده است. اما در حوزه هایی که منافع اقتصادی مستقیم برای پکن دارد -مثل واردات نفت یا صدور تجهیزات الکترونیکی و نظامی- چین همچنان با ایران همکاری فعال دارد. این اقدامات اما در سایه و با قابلیت انکار کامل انجام می شوند تا رابطه چین با دیگر بازیگران منطقه آسیب نبیند.

همچنین پکن از موقعیت ایران برای افزایش نقش خود در نظام چندقطبی در حال ظهور استفاده می کند. حمایت چین از ایران در سازمان ملل، یکی از ابزارهایش برای مخالفت ساختاری با نظام جهانی آمریکامحور است. اما این حمایت مشروط و قابل بازنگری است.

یکی از پیامدهای سیاسی ناشی از معادلات تهاجمی هفت ماه گذشته پس از بازگشت ترامپ به کاخ سفید و مشخصا تأثیرات جنگ 12روزه به موضوع تشدید تهدیدهای اروپا درباره فعال سازی مکانیسم ماشه و بازگرداندن قطع نامه های تحریمی شورای امنیت باز می گردد. این تهدیدها، بار دیگر آینده برجام را به محاق برده و ایران را در برابر دوراهی تعامل یا تقابل قرار داده است. در چنین شرایطی، نقش چین و روسیه در شورای امنیت بیش از پیش حیاتی شده است. هرچند فعال سازی مکانیسم ماشه از توان وتوی پکن و مسکو خارج است، اما تهران انتظار دارد این دو قدرت از حق وتوی خود برای خنثی کردن فشارهای موازی غرب استفاده کنند.

در ظاهر، مسکو و پکن چنین وعده هایی داده اند، اما تجربه نشان داده که منافع بلندمدت این دو کشور همیشه اولویت اصلی آن هاست. البته ناظران باور دارند نقطه تعادل جدیدی در حال شکل گیری است. چراکه غرب، به ویژه ایالات متحده و اروپا، در تلاش برای بازسازی سازوکار فشار حداکثری علیه ایران هستند؛ در حالی که روسیه و چین ترجیح می دهند شرایط جاری را در حالت نیمه بحران نگه دارند تا هم از آن به عنوان ابزار تقابل با واشنگتن استفاده کنند و هم از فروپاشی کامل آن جلوگیری کنند که می تواند به افزایش نفوذ غرب یا آشفتگی منطقه ای منجر شود.

در حالی که تهران تلاش می کند از تضادهای میان شرق و غرب بهره برداری کند، اما واقعیت این است که سیاست های پکن و مسکو بر مبنای حمایت بی قیدوشرط از ایران تنظیم نشده اند. منافع ملی، اولویت های منطقه ای و راهبردهای جهانی این دو قدرت، نقش تعیین کننده ای در میزان حمایت شان از تهران دارد. اگرچه چین و روسیه به ایران به عنوان وزنه ای در برابر آمریکا می نگرند، اما هر دو ترجیح می دهند این وزنه نه آن قدر سنگین شود که توازن آن ها را بر هم بزند و نه آن قدر سبک شود که کارکردش را از دست بدهد. آن ها ایران را همچون یک مهره می خواهند، نه یک شریک برابر.

در چنین شرایطی، ایران باید سیاست خارجی خود را بر اساس درک واقع گرایانه از نیت قدرت های شرقی تنظیم کند، نه صرفا بر اساس امید به حمایت های نمادین. تجربه جنگ 12روزه به روشنی نشان داد که در لحظات بحرانی آنچه تعیین کننده است نه بیانیه ها، بلکه منافع سخت و ملموس قدرت های بزرگ است.