فرارو علی فواز تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه شبکه خبری المیادین

به نقل از المیادین، هرچند رسانه ها همواره به عنوان بازوی اصلی پنهان سازی و گمراه کردن افکار عمومی پیش از آغاز درگیری ها نقش آفرینی کرده اند، اما رخدادهای شامگاه 13 ژوئن سال جاری پیرامون ایران، پرسش تازه ای را پیش روی کارشناسان قرار داد: آیا ابزار رسانه ای به تنهایی برای تحقق یک فریب استراتژیک کافی است؟ بررسی ها نشان می دهد که در بسیاری موارد، فریب سیاسی و دیپلماتیک می تواند اثربخشی بیشتری نسبت به فریب صرفاً رسانه ای داشته باشد؛ حتی اگر رسانه ها خود به عنوان بستر اصلی انتشار و القای این فریب عمل کنند. نمونه بارز این رویکرد را می توان در راهبرد فریبی مشاهده کرد که دونالد ترامپ، رییس جمهور آمریکا در قبال ایران در پیش گرفت.

اگر قرار باشد از مجموعه این سلسله گزارش ها جمع بندی صورت گیرد، بدون تردید یکی از کلیدی ترین نکات، اهمیت جایگاه فریب در معادلات سیاسی و نظامی است. با این همه، نباید نقش ابزارهای رسانه ای در این فرایند را نادیده گرفت؛ چرا که شواهد متعددی از کاربرد فریب رسانه ای را می توان در مطبوعات اسراییل به ویژه در روزهای منتهی به جنگ ناگهانی این رژیم علیه ایران ردیابی کرد. البته لازم است نسبت به روایت ها و ادعاهای مطرح شده از سوی رسانه های اسراییلی، به خصوص در غیاب روایت های متقابل، با احتیاط و دقت فراوان برخورد شود.

بر این اساس، فریب رسانه ای تنها یکی از حلقه های زنجیره ای گسترده تر است که در نهایت می تواند به تحقق یک فریب استراتژیک موفق منجر شود. این زنجیره، علاوه بر عملیات رسانه ای، گام های میدانی نظیر استتار و پنهان سازی تحرکات نظامی، امنیتی و لجستیکی را نیز دربرمی گیرد و در عین حال شامل طیفی از اقدامات سیاسی، دیپلماتیک و بیانی است که هدف مشترک آن ها، پنهان سازی اهداف و آمادگی های واقعی از چشم رقبای راهبردی است.

اهداف یک عملیات فریب استراتژیک، زمانی به اوج خود می رسد که در کنار برنامه ریزی های دقیق نظامی و امنیتی، عنصر غافلگیری را به سرانجامی تعیین کننده برساند. تحقق چنین هدفی مستلزم نفوذ همه جانبه و کسب دستاوردهایی است که حریف را از بازپس گیری ابتکار عمل و کنترل شرایط بازمی دارد و با موجی گسترده از جنگ روانی، اراده و انگیزه جنگی او را در هم می شکند؛ موضوعی پیچیده که بی تردید نیازمند واکاوی و تحلیل مفصل و مستقلی است.

بنابر اذعان شماری از مقامات رسمی، ایران فریب در عملیات اخیر را پذیرفت؛ با این حال، حمله غافلگیرکننده به این کشور نتوانست همه اهداف مدنظر را محقق کند و منجر به پیروزی قاطع نشد. هرچند تهران در این نبرد متحمل خسارت هایی شد، اما در برابر خواسته های آشکار دولت ترامپ تسلیم نشد و شروطی را که معمولاً طرف پیروز به شکست خورده تحمیل می کند، نپذیرفت.

در این چارچوب، می توان گفت عملیات غافلگیرانه اسراییل، در سطوح تاکتیکی و عملیاتی، موفقیت هایی را رقم زد. با این وجود، ایران با بازیابی سریع ابتکار عمل و وارد کردن خسارات سنگین و پیوسته به جبهه اسراییل، توانست تا حد قابل توجهی موازنه را تغییر دهد؛ به نحوی که اگر این روند ادامه می یافت، هزینه های تل آویو به شدت افزایش می یافت و دستاوردهای اسراییل، زیر ضربات موشکی ایران، رو به زوال می رفت؛ بی توجه به میزان خساراتی که تهران متحمل شده بود.

اوج این روند زمانی آشکار شد که موشک های ایرانی موفق شدند سپر دفاع هوایی اسراییل را درنوردند و همزمان بنیان بازدارندگی فنی و روانی این رژیم و انسجام داخلی جامعه اسراییلی را هدف قرار دهند. این حملات، روز به روز تاب آوری اسراییل را در معرض آزمونی دشوار قرار داد؛ شاخصی که همواره در منازعات نظامی، به عنوان یکی از مهم ترین نشانه های قدرت یا ضعف طرفین ارزیابی می شود و در مورد اسراییل، با توجه به ویژگی های ساختاری این رژیم، از اهمیت دوچندان برخوردار است.

بررسی تاریخ نظامی نشان می دهد که موفقیت های اولیه در اجرای عملیات فریب و وارد آوردن ضربات غافلگیرکننده، همواره به تحقق اهداف استراتژیک منتهی نمی شود. نمونه بارز این واقعیت را می توان در عملیات بارباروسا یعنی حمله ناگهانی آلمان نازی به اتحاد جماهیر شوروی در سال 1941مشاهده کرد.

در آن مقطع، فرماندهان آلمانی با پنهان کاری ماهرانه، موفق شدند نیات تهاجمی خود را مخفی نگه داشته و ارتش سرخ را در غافلگیری کامل فرو برند. با وجود پیشروی های برق آسا و وارد آوردن تلفات سنگین به نیروهای شوروی در مراحل ابتدایی، ارتش سرخ توانست به سرعت خود را بازسازی کند و خطوط دفاعی جدیدی را سامان دهد. در نهایت، ماشین جنگی آلمان در برابر مقاومت سرسختانه شوروی متوقف شد و تهاجم گسترده هیتلر با شکستی تاریخی به پایان رسید؛ رویدادی که بار دیگر اثبات کرد ضربات غافلگیرکننده، شرط کافی برای پیروزی نهایی در جنگ نیستند.

نمونه دیگری از این الگو را می توان در حمله ژاپن به پرل هاربر در سال 1941 یافت؛ حمله ای که با موفقیت کامل در غافلگیر کردن ناوگان آمریکا همراه بود. با این حال، ایالات متحده این ضربه را به فرصتی برای تقویت وحدت داخلی و بسیج گسترده منابع خود تبدیل کرد؛ همان اتفاقی که در مواجهه با ایران نیز قابل مشاهده بود. در نهایت، نیروی دریایی ژاپن یکی پس از دیگری متحمل شکست های سنگین شد و جنگ در اقیانوس آرام با نابودی توان نظامی ژاپن و تسلیم کامل این کشور به پایان رسید.

تجربه رویارویی با اسراییل در جنگ اکتبر 1973 نیز نمونه ای گویا از نقش غافلگیری تاکتیکی در معادلات نظامی منطقه است. در آغاز این نبرد، نیروهای مصری و سوری با بهره گیری از اصل غافلگیری موفق شدند از کانال سوئز عبور کرده و خطوط دفاعی اسراییل را در هم بشکنند. اما در ادامه، اسراییل با اتکا به حمایت گسترده و مستقیم ایالات متحده توانست ابتکار عمل را بار دیگر به دست بگیرد و از طریق رخنه معروف به ثغره الدفرسوار موازنه میدانی را تغییر دهد؛ رخدادی که همچنان با ابهامات و پرسش های تاریخی بسیاری همراه است.

در نهایت، اگرچه طرف عربی در مراحل اولیه به موفقیت هایی دست یافت، اما این پیروزی به دستاورد سیاسی روشنی منتهی نشد و ماجرا با خروج مصر از جبهه کشورهای عربی و امضای توافق کمپ دیوید با اسراییل به سرانجام رسید؛ توافقی که اثرات و پیامدهای آن تا امروز فضای ژئوپلیتیکی منطقه را تحت تاثیر قرار داده است. این نمونه ها، شواهدی تاریخی ارائه می دهند مبنی بر اینکه موفقیت در فریب و غافلگیری، تنها برتری اولیه را به مهاجم می دهد و تضمین کننده پیروزی نهایی نیست؛ به ویژه اگر مدافع بتواند ضربه اولیه را جذب کرده و از ظرفیت های استراتژیک و انسانی خود برای تغییر روند جنگ بهره گیرد.

اسراییل توانست ایران را غافلگیر کند؛ آن هم در شرایطی که نشانه های جدی وقوع جنگ و فضای متشنج شامگاه 13 ژوئن بر کسی پوشیده نبود. پیش از آغاز حملات، ایالات متحده با خروج شهروندان خود از چند کشور منطقه، عملاً احتمال بروز یک درگیری گسترده را تقویت کرده بود و تهدیدهای مکرر اسراییل علیه ایران به ویژه پس از وقایع 7 اکتبر 2023 و تشدید تنش ها در پی جنگ با لبنان بر جدیت و فوریت این تهدیدها افزوده بود.

در شرایطی که منطقه خاورمیانه با بحرانی بی سابقه دست و پنجه نرم می کرد، رادارهای ایران نیز نشانه های نزدیک شدن جنگ را رصد می کردند. با این حال، آنچه کمتر کسی انتظارش را داشت، آغاز جنگ دقیقاً در لحظه صفر و زمان بندی تعیین شده از سوی اسراییل بود؛ آن هم زمانی که مذاکراتی میان تهران و واشنگتن در جریان بود. در چنین فضایی، تهدیدات بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، شاید در نگاه نخست صرفاً بخشی از جنگ روانی و فضاسازی های همیشگی قلمداد می شد؛ تهدیداتی که سال هاست متوقف نشده و حتی پیش از رخداد طوفان الاقصی و از سال 2012 تاکنون، به طور مداوم علیه ایران مطرح می شود.

غافلگیری حمله اسراییل تنها به زمان وقوع آن محدود نمی شد. آنچه رخ داد، محصول یک مهندسی امنیتی پیچیده و چندلایه بود که از مدت ها پیش طراحی شده بود؛ مهندسی ای که با بهره گیری از استتار، فریب استراتژیک و برنامه ریزی دقیق، حمله ای را رقم زد که هم در شکل و هم در محتوا کاملاً غیرمنتظره بود.

اختصاص زمان، منابع و انرژی فراوان به این پروژه، نشان می دهد اهداف فراتر از دستاوردهای صرفاً موضعی یا تاکتیکی تعریف شده بود. اهمیت ماجرا زمانی برجسته تر می شود که بدانیم با آغاز عملیات، بسیاری از ابزارها و روش هایی که در این نقشه به کار رفتند، عملاً عمر خود را به پایان رساندند؛ ابزاری که اغلب تنها یک بار و در چنین عملیات هایی قابل استفاده اند و آماده سازی آن ها گاه سال ها به طول می انجامد. در این میان، این پرسش اساسی مطرح می شود: آیا مجموعه این شواهد، حکایت از آن دارد که هدف نهایی این عملیات چیزی جز تغییر قدرت در ایران نبوده است؟

فارغ از تأییدات مستقیم و غیرمستقیم مقامات آمریکایی و اسراییلی درباره اهداف این حمله، اجرای عملیاتی با چنین ابعاد و سطحی از آمادگی، در کنار سایر جزییات و تحرکات، دست کم این واقعیت را روشن می کند: اگر مهاجم نتواند اهداف خود را محقق سازد یا شروط سیاسی اش را به طرف مقابل تحمیل کند، این وضعیت خود به معنای پیروزی برای مدافع تلقی می شود. چنین سناریویی را پیش تر در جنگ 2006 لبنان شاهد بودیم؛ جایی که حزب الله، علی رغم محدودیت هایش، توانست مانع تحقق کامل اهداف اسراییل شود؛ هرچند در مقیاسی به مراتب کوچک تر از آنچه امروز در قبال ایران رخ داده است.

پس از حمله، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسراییل، در مصاحبه ای با شبکه فاکس نیوز به صراحت اعلام کرد که رییس جمهور آمریکا با درخواست علنی خود مبنی بر عدم حمله، در حالی که از تصمیم اسراییل برای آغاز عملیات مطلع بود، عملاً در تحقق عنصر غافلگیری علیه ایران نقش آفرینی کرد. نتانیاهو در سخنرانی خود که 16 ساعت پس از شروع حمله ایراد شد، تصریح کرد: به ترامپ گفتم غافلگیری، راز موفقیت است. در سوی دیگر، دونالد ترامپ نیز در گفت وگویی با روزنامه وال استریت ژورنال ضمن تأیید این موضوع گفت: ما از تصمیم اسراییل برای حمله به ایران مطلع بودیم.

دو روزنامه اسراییلی، جروزالم پست و اسراییل هیوم ، در گزارش هایی همسو تأکید کردند که پیش از حمله نظامی به ایران، اسراییل دست به اجرای فریبی گسترده زد. اسراییل هیوم با استناد به ارزیابی تحلیل گران نظامی، این عملیات را پیشرفته ترین عملیات فریب در تاریخ معاصر اسراییل خواند.

بر اساس این گزارش ها، یکی از محورهای کلیدی عملیات فریب، معطوف کردن افکار عمومی و رسانه ها به موضوع جنجالی قانون خدمت سربازی برای یهودیان افراطی (حریدی ها) بود؛ موضوعی که همزمان با گمانه زنی ها پیرامون احتمال فروپاشی ائتلاف حاکم و تلاش های نتانیاهو برای حفظ دولتش، در صدر اخبار قرار گرفت و به عنوان پوششی مؤثر برای پنهان سازی برنامه های عملیاتی مورد استفاده قرار گرفت.

روزنامه جروزالم پست نیز در گزارشی تفصیلی به مجموعه ای از تمهیدات طراحی شده برای موفقیت عملیات فریب پیش از حمله به ایران پرداخت. بر اساس این گزارش، دفتر نخست وزیری اسراییل در روزهای منتهی به عملیات، به طور عمدی سیگنال هایی گمراه کننده منتشر می کرد از جمله اعلام برنامه مرخصی خانوادگی بنیامین نتانیاهو و حضور او در مراسم ازدواج پسرش؛ اخباری که به صورت ضمنی احتمال هرگونه اقدام نظامی قریب الوقوع را کمرنگ جلوه می داد.

در ادامه این سناریو، دفتر نخست وزیری بیانیه ای با عنوان فریب واشنگتن منتشر کرد و مدعی شد که وزیر امور استراتژیک اسراییل و رییس موساد قصد دارند برای مذاکره درباره پرونده هسته ای ایران به واشنگتن سفر کنند؛ مذاکراتی که بنا بود در عمان برگزار شود. در واقع، هیچ کدام از این مقامات خاک اسراییل را ترک نکردند، اما همین اخبار، به عنوان بخشی از طراحی عملیات فریب، فضای بین المللی را از احتمال قریب الوقوع بودن حمله دور ساخت.

در ادامه تمهیدات گسترده برای عملیات فریب، دفتر نخست وزیری اسراییل عامدانه از تکذیب گزارش هایی که به اختلاف میان بنیامین نتانیاهو و دونالد ترامپ بر سر زمان و ماهیت حمله احتمالی اشاره داشتند، خودداری کرد. به تحلیل دو روزنامه جروزالم پست و اسراییل هیوم ، همین موضع گیری مبهم، به کاهش سطح آماده باش در ایران کمک کرد و افکار عمومی را از وقوع قریب الوقوع جنگ منحرف ساخت.

علاوه بر این، یک منبع آگاه اسراییلی به این روزنامه ها گفت که تل آویو به صورت عمدی خبر نشست کابینه امنیتی (کابینت) را در شب حمله منتشر کرد، اما موضوع نشست را مذاکرات مربوط به آزادی اسرا عنوان کرد؛ در حالی که هدف واقعی این جلسه، صدور مجوز رسمی برای آغاز حمله نظامی به ایران پیش از طلوع آفتاب بود.